Trong đợt xét tặng này, chùm tác phẩm bốn bức ảnh "Tay bắt mặt mừng", "Hai người lính", "Cầu Quảng Trị" và "Những bàn tay lưu luyến” của nghệ sĩ nhiếp ảnh, nhà báo Chu Chí Thành cũng được vinh danh.

Đây là các tác phẩm ghi lại cảnh những người lính hai bên giới tuyến cùng uống nước, hút thuốc và trò chuyện vào thời điểm trao trả tù binh sau khi Hiệp định Paris được ký kết. Dẫu muộn mằn, chùm ảnh đặc biệt mang tính biểu tượng cho khát vọng hòa bình, thống nhất cuối cùng cũng đã được ghi nhận xứng đáng.

Ký ức hậu chiến

Tôi sinh ra khi chiến tranh kết thúc được hai năm. Hình ảnh rõ nét nhất còn sót lại của thời chiến là các toà nhà đổ nát vì bom đạn ở phố Quán Thánh, nơi ông bà ngoại ở. Năm 1999, vào nghề báo, nhờ các chuyến công tác tới những vùng đất còn bom mìn, gặp gỡ các nạn nhân chất độc màu da cam, phỏng vấn các cựu chiến binh Mỹ, tham dự các buổi lễ trao trả hài cốt lính Mỹ, tôi hiểu hơn về hậu quả chiến tranh. Tôi cũng có nhiều dịp tiếp xúc với những người từng làm việc trong chế độ Sài Gòn cũ. Họ đều rất hiểu biết, lịch thiệp, luôn xưng “tôi và cô” dù tôi nhỏ tuổi hơn nhiều.

Một ngày sau khi ông Dương Văn Minh - Tổng thống cuối cùng của chính quyền Sài Gòn cũ qua đời, tôi tham gia buổi họp báo của Bộ Ngoại giao. Không rõ vì người phát ngôn, cô Phan Thuý Thanh, là người bà con trong họ, hay vì nội dung thông điệp sâu sắc, đến giờ tôi vẫn nhớ lời cảm ơn tinh tế và trân trọng của Bộ Ngoại giao dành cho quyết định của ông Dương Văn Minh vào những ngày cuối của cuộc chiến.

Với việc không kêu gọi kháng cự, ông Dương Văn Minh đã góp phần giảm bớt tổn thất của cuộc chiến tranh, đưa mong mỏi “nối tròn một vòng Việt Nam” thành hiện thực sau hai thập kỷ bom đạn cày xới mảnh đất hình chữ S.

Chiến tranh không chỉ từng chia cắt đất nước mà còn chia rẽ biết bao gia đình Việt Nam. Gia đình tôi, như bao gia đình khác trong thời ly loạn, cũng có người thân ở cả hai miền. Người ở miền Bắc, tất nhiên là “đằng này”. Người ở miền Nam, không còn lựa chọn khác, tất theo phía “bên kia”.

Sau năm 1975, việc đầu tiên ông ngoại làm là đưa bà ngoại trở lại quê hương ở miền Nam sum họp với cha, với anh chị em, với bà con làng xóm. Trong thế kỷ 20, cùng với Đức và Triều Tiên, Việt Nam là một trong ba quốc gia bị chia cắt vì chiến tranh. Hành trình hai mươi năm tới toàn vẹn non sông dẫu khốc liệt với bao mất mát, nhưng lịch sử đã ghi nhận Việt Nam là nước đầu tiên hoá giải được sự chia cắt này.

Người lính - người nhà

Gia đình ngoài Bắc của tôi có hai lính Bắc Việt thứ thiệt. Chú tôi, Bùi Quang Tuấn, có mặt tại Dinh Độc lập vào ngày 30/4 cùng đại đội pháo cao xạ. Chú kể ấn tượng đậm nét về các chàng trai cô gái Sài Gòn là ai cũng lễ phép và hồn nhiên. Họ vây quanh hỏi hết chiến tranh có được đi học và được yêu không. Vừa giải thích vừa pha trò, chú tôi đã trả lời bằng niềm khát khao tự đáy lòng: “Chắc chắn mọi người sẽ được đi học thoải mái, yêu đương tự do”.

Còn cậu tôi, Nguyễn Khắc Việt, trong những ngày cuối tháng 3/1975, khi đi cùng hai người lính Việt Nam Cộng hoà vào Đại nội Huế, đã mô tả “họ là những người hiền khô”. Khi chia tay, cậu tôi nói với hai người lính ấy: “Sắp được về nhà rồi”. Cậu nói với họ, mà cũng để nói với mình.

Sau chiến tranh, hai người “Việt cộng” của gia đình trở lại giảng đường, hoàn tất việc học và sống cuộc sống thời bao cấp đầy khó khăn. Tôi chưa bao giờ thấy những người lính ấy phàn nàn về những khó khăn hay khoe về những chiến công. Câu chuyện kể cho thế hệ mai sau quanh bữa cơm gia đình là những mẩu chuyện đời lính hồn nhiên và hồi ức ấm áp về đồng đội, người còn người mất.

Chiến tranh qua phim

Khoảng hơn một tuần nay, tôi chọn cách ngẫm nghĩ về lịch sử theo cách riêng. Tôi xem lại ba bộ phim một thời làm mưa làm gió màn ảnh Việt: Biệt động Sài Gòn (chiếu năm 1986), Dòng sông hoa trắng (1989), và Tình khúc 68 (1990).

Phim Biệt động Sài Gòn rất xứng đáng được vinh danh là một trong 50 tác phẩm văn học nghệ thuật tiêu biểu của TPHCM. Tác phẩm thể hiện được sự tôn trọng tối đa đối với các nhân vật bên kia chiến tuyến. Bốn tập phim mở đầu bằng hình ảnh lọ hoa hồng xoay tròn cùng câu nói chủ đề: “Người lính Mỹ đến Việt Nam, lần đầu tiên cho đến lần cuối cùng, đều được đón tiếp nồng hậu”. Phim kết thúc ở bối cảnh năm 1973 bằng cái bắt tay giữa người bên này và bên kia: ”Chúng ta sẽ lại gặp nhau, vì chúng ta là người Việt Nam cả mà”.

Phim Dòng sông hoa trắng ngập tràn dàn diễn viên mỹ nhân một thời (Trà Giang, Lê Khanh, Diễm My), nhưng nổi bật là nhân vật đại uý Hoàng Cửu Long (do nam diễn viên Thương Tín đóng), người có trái tim ấm áp đã nhiều lần giải cứu các nữ biệt động. Mối cảm tình giữa người sĩ quan tốt nghiệp trường võ bị Đà Lạt và nữ biệt động Trà My để lại dư vị lãng mạn và tiếc nuối về một mối tình không có sự lựa chọn.

Trong phim Tình khúc 68, tôi nhớ có đoạn thoại phim ấn tượng nhất là lúc đại uý của Việt Nam Cộng hòa Nguyễn Việt An và nữ biệt động Đài Trang trò chuyện: “Tuy cùng mặc một sắc áo nhưng con người có thể khác nhau”.

- “Sao ông phải cùng sắc áo với họ?”

- “Chiến tranh mà”.

Cuối phim, đạo diễn hé lộ An là người của đội quân giải phóng. Nhiều người, cũng như tôi, từ hơn ba chục năm trước khi phim chiếu, đã lấy làm tiếc sao nhà làm phim không xây dựng An là người tốt của bên kia, không nhất thiết phải là người “đằng mình”.

Ba bộ phim đều có sự xuất sắc về kịch bản, bối cảnh, phục trang, và âm nhạc. Nhưng ấn tượng hơn là các đạo diễn đã kể các câu chuyện chiến tranh đầy ắp tình người, niềm riêng. Vào thủa dư âm cuộc chiến còn nóng hổi, đất nước còn chưa im tiếng súng ở nhiều mặt trận, tinh thần nhân văn và nét lãng mạn của các tác phẩm này đã tạo nên các giá trị đáng trân trọng.

Lời chào từ vũ trụ và tinh thần Việt Nam

Sự kiện cô Amanda Nguyễn, người phụ nữ gốc Việt đầu tiên bay vào vũ trụ cách đây mấy tuần cũng gây xôn xao dư luận trong nước. Cô từng chia sẻ nỗi lo lắng về cách người Việt Nam ở quê hương đón nhận thành công của cô. Trong một bình luận trên trang facebook của cô, tôi viết: “Bạn đã cho thấy phụ nữ nói chung và phụ nữ Việt Nam nói riêng có thể làm được những gì dù họ sống và làm việc ở đâu.”

Khi Amanda, con của một gia đình người Việt tị nạn, gửi lời chào Việt Nam từ vũ trụ, đối với tôi, đó là biểu tượng không thể đẹp hơn của tinh thần hàn gắn.

50 năm là một cột mốc đặc biệt. Nó đủ dài để chúng ta có thể phát triển những góc nhìn mới và chọn cách truyền cảm hứng cho thế hệ tương lai. Kể lại câu chuyện của một thời với tất cả sự thấu cảm, sâu sắc và chính trực, đó cũng là tất cả những gì chúng ta cần, để sống với ngày hôm nay và viết nên mai sau.

×