Nguyễn Văn Giai (1553-1628), quê ở làng Phù Lưu, xã Ích Hậu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh ngày nay. Gia đình ông vốn có truyền thống khoa bảng, nhưng đến đời cha ông thì sa sút, chỉ còn là một nho sinh rất nghèo.

Theo sách Thiên Lộc huyện chí, Nguyễn Văn Giai là người đặc biệt thông tuệ, 5 tuổi đã biết chữ nghĩa, 9 tuổi biết làm văn, 15 tuổi biết viết bài phú, 16 tuổi được gia đình ra Thăng Long tìm thầy giỏi rèn giũa kinh sử.

Năm 1579, triều Lê Thế Tông, ông về trấn Nghệ An dự thi hương và đỗ giải nguyên. Tháng 8 năm Canh Thìn (1580) triều đình mở khoa thi Hội đầu tiên ở hành cung An Trường, Nguyễn Văn Giai đỗ tiến sĩ xuất thân. Ông là vị Tam nguyên đầu tiên của thời Lê Trung hưng.

Lấy được vợ nhờ mất quần

Hồi nhỏ, Nguyễn Văn Giai ham học nhưng nhà nghèo quá, không có tiền sắm đèn sách. Hàng ngày đi xin ăn, ban đêm về đốt mỡ lợn đọc sách. Để có tiền ăn học, ông phải làm đủ mọi nghề nặng nhẹ khác nhau.

Một hôm trời nắng, ông để cái quần rách trên bờ rồi xuống ao tắm, chẳng ngờ bị người xấu lấy mang đi chỗ khác, Nguyễn Văn Giai trần truồng phải đứng luôn dưới ao không dám lên.

Vừa may gặp có người con gái trong xóm đi ngang qua, thương hại, nên giả vờ cởi cái giây thắt lưng của mình ra bỏ lại rồi đi. Nguyễn Văn Giai nhờ giây thắt lưng ấy đóng khố mới lên được, ông cảm ơn người con gái ấy, rồi về nhà ghi nhớ lấy họ tên.

Sau khi thi đỗ Hoàng giáp, ông đặt tiệc, mời tất cả những người đã có biên tên đến dự tiệc. Cuối cùng, ông cũng tìm được người ân nhân năm xưa và lấy về làm vợ.

Sau khi kết duyên, ông bà sinh được mấy con vừa trai vừa gái. Con trai đều theo nghiệp cha, thi cử đỗ đạt, nối nghiệp thư hương, được người đời khen ngợi.

Khi nắm giữ quyền hành lớn trong triều, Nguyễn Văn Giai ra sức nắm cương triều chính, không để xảy ra chuyện lục đục, bè đảng. Chính ông là người có công dập tắt cuộc chiến nội bộ giữa hai anh em Trịnh Tráng và Trịnh Xuân, sau khi Trịnh Tùng qua đời.

Sống vào giai đoạn quyền hành vua Lê đã mất hết vào tay chúa Trịnh, để chia bớt quyền hành của họ Trịnh, ông đã có sáng kiến lập ra Phủ Thừa tướng bên cạnh phủ chúa, ngấm ngầm bảo vệ vua Lê.

Bỏ món ăn ưa thích để chống tham nhũng

Theo sách Tang thương ngẫu lục, khi Nguyễn Văn Giai còn làm Chưởng quản lục bộ, các bậc thân tín của vua chúa đều phải nín hơi, sợ hãi, không ai dám xúc phạm ông.

Một lần, có người con rể của chúa ra trận thấy giặc mạnh sợ hãi nên bỏ chạy. Theo luật pháp đương thời phải khép vào tội chết. Nguyễn Văn Giai phụ trách việc xét xử và định tội viên quân mã đúng luật.

Chúa gợi ý cho ông giảm án, nhưng ông đã viện lí rằng, đối với kẻ trên phải xử nghiêm minh để làm gương cho kẻ dưới, có thế mới giữ vững được cơ đồ nên chúa cũng không dám quyết.

Quận chúa - vợ quận mã bèn đem vàng bạc đến nhờ bà vợ ba của ông nói giúp, vì bà này rất được ông yêu quý. Song bà ba đã từ chối và phân trần với quận chúa:

Tướng công là người thanh liêm, xưa nay vốn rất ghét của đút lót. Vả lại, đây là việc hệ trọng trong triều, tôi đâu dám can dự. Tuy vậy, quận chúa cứ van xin mãi, khiến bà động lòng, nghĩ bụng cũng là đàn bà với nhau cả, không nỡ để quận chúa chịu cảnh góa bụa, bà nói:

Thế thì sáng mai, sau khi tướng công vào triều, quận chúa hãy cho mang đến đây một mâm xôi nếp cái, một con lợn nhỏ luộc chín, một con dao sắc và các thứ gia vị, rồi tôi nói giúp. Quận chúa mừng rỡ, về sắm sanh đúng như lời dặn.

Sáng hôm sau, bà cố tình nấu bữa sáng chậm hơn thường ngày, Nguyễn Văn Giai đành phải nhịn ăn, lên xe vào triều cho kịp buổi chầu. Đến trưa, tan chầu về, bụng đang đói, lại thấy mâm xôi, thịt hợp khẩu vị bày sẵn trên bàn, Nguyễn Văn Giai tưởng người nhà cất phần cho mình, ông ngồi vào ăn uống no say bình thường.

Xong bữa, ông hỏi sao lại có nhiều xôi, thịt như vậy. Bấy giờ bà Ba mới thú thật là của quận chúa. Ông giận lắm, tự trách mình có lỗi chỉ vì một miếng ăn mà không giữ đúng phép nước. Sau ông thầm nghĩ hay viên quận mã số chưa hết cũng nên, bèn sai đánh xe vào hầu chúa, xin tha chết cho kẻ phạm tội. Chúa mừng lắm và chuẩn y ngay.

Từ đó trở đi, Nguyễn Văn Giai luôn tự vấn lương tâm và quyết từ bỏ hẳn cái sở thích ăn xôi với món thịt lợn luộc chấm mắm. Hễ ngồi vào mâm thấy món nào lạ, ông lại hỏi cặn kẽ nguồn gốc rồi mới ăn.

Nguyễn Văn Giai nổi tiếng là người thanh liêm, tự ông nêu gương cho các quan noi theo, ngay cả chúa Trịnh cũng kiêng nể. Gia phả còn chi lại lời ông răn bảo triều thần:

"Ta giữ việc triều chính cốt cho liêm chính, không nhận hối lộ của bất kỳ ai. Người có tài đức thì phải biết trọng dụng; ai có lỗi lầm phải biết lựa lời can ngăn; ai oan uổng phải biết cứu xét phân minh cẩn trọng và bênh vực; kẻ nghèo khó phải ra tay giúp đỡ. Không nên làm những điều bất chính để tích trữ vàng ngọc làm giàu; phải biết tu nhân tích đức cho đời sau con cháu vậy".

Nguyễn Văn Giai sống thọ đến năm 75 tuổi thì mất, được tặng chức Tư đồ Thái tể. Hiện nay, ở Thành phố Hồ Chí Minh có con đường mang tên ông, còn nhà thờ ông ở xã Ích Mậu đã được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.

×