Giải "bẫy" thu nhập trung bình có dễ?

Theo Báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB) trong số 101 quốc gia có thu nhập trung bình vào năm 1960, chỉ có 13 quốc gia trở thành thu nhập cao vào năm 2008. Toàn thế giới có 200 nước, chỉ có 38 nước đã vượt qua "bẫy" thu nhập trung bình để trở thành nước giàu.

Do cạnh tranh quyết liệt về nguồn lực phát triển giữa các quốc gia, dù tăng trưởng song nhiều quốc gia vẫn không thể bứt tốc để trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao, rơi vào bẫy thu nhập trung bình. Thậm chí nhiều nước thu nhập trung bình đang đối diện với hiện thực tăng trưởng chậm lại sau nhiều thập niên cố gắng tăng trưởng trở thành nước thu nhập trung bình, nguy cơ rơi vào bẫy đang là thực tế.

Giới chuyên gia kinh tế cho rằng, lý thuyết phát triển chứng minh để nước nghèo, kém phát triển vươn lên để trở thành nước có thu nhập trung bình thường dễ hơn do họ phát huy được các nguồn lực tài nguyên, chi phí lao động và dân số. Tuy nhiên, để vươn đến nước thu nhập trung bình cao, thu nhập cao, nước phát triển đòi hỏi nhiều yếu tố khác: Nguồn động lực mới, tư duy quản lý mới, tăng trưởng cao đi liền với giải quyết hài hòa vấn đề an sinh, xã hội.

Trao đổi với PV Dân Việt, chuyên gia Phạm Chi Lan phân tích: Bẫy thu nhập trung bình là khái niệm được sử dụng cho một quốc gia sau quá trình nỗ lực phát triển từ đói nghèo, từ chậm phát triển, trở thành nước đang phát triển, có thu nhập (đủ ăn, đủ mặc, đủ điều kiện làm giàu). Tuy nhiên, đó là tất cả những gì mà nền kinh tế này làm ra và tạo dựng được. Do thiếu đường hướng phát triển, không tìm được động lực mới, thiếu chiến lược phát triển đúng đắn họ thất bại trong vượt qua ngưỡng thu nhập trung bình để tiến lên trở thành các nền kinh tế thu nhập cao.

Bà Lan khẳng định: Ngay khi Việt Nam được xác định vươn lên nước thu nhập trung bình, rất nhiều cơ quan, tổ chức đã cảnh báo chúng ta về "bẫy" thu nhập trung bình. Việt Nam sau nhiều năm phát triển dựa vào khai tài nguyên như dầu thô, than đá, thậm dụng vốn, chi phí lao động, chúng ta đã xây dựng được đất nước với những bước phát triển mới. Nhưng, dựa mãi vào thâm dụng tài nguyên, lao động, vốn vay, không thể phát triển nhanh, bền vững và tạo giá trị gia tăng lâu dài được. Bên cạnh đó, chúng ta sẽ phải gánh chịu những phí tổn ô nhiễm môi trường, gánh nặng an sinh lớn.

Chuyên gia Lan cho rằng, để vươn lên thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, đòi hỏi nhiều yếu tố, trong đó phải xác định là tìm động lực mới cho đất nước phát triển, trong đó loại bỏ tư duy phát triển dựa vào khai thác tài nguyên, gia công xuất khẩu hộ và hạn chế các ngành, lĩnh vực gây ô nhiễm.

Giải nén các thách thức về năng suất và "gánh nặng" an sinh

Quốc gia "Chưa giàu đã già"... là thực tế đã và đang đặt ra cho nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam phải nhận diện và có giải pháp. Đây là hiện tượng một nền kinh tế trong thời gian dân số vàng - dân số trẻ, có năng lực tạo ra của cải xã hội nhiều hơn, đa dạng hơn nhưng chỉ dừng lại ở mức khai thác tối thiểu, tạo ít giá trị gia tăng. Trong khi đó, qua giai đoạn 30 - 35 năm dân số vàng, quốc gia sẽ đối diện với nguy cơ già hóa dân số, thách thức an sinh xã hội đè nặng.

Nhìn lại nỗ lực cải cách, phát triển nền kinh tế thị trường từ năm 1986 tới nay, Việt Nam kiên trì cải cách thể chế kinh tế thị trường theo hướng ưu tiên ổn định kinh tế vĩ mô, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh, tăng cường hội nhập quốc tế... tất cả điều này đã mang đến cho Việt Nam một thể trạng kinh tế khoẻ mạnh hơn.

Tuy nhiên, có một chỉ số là năng suất lao động - chỉ số đo lường hiệu quả sản xuất toàn nền kinh tế nhiều năm qua vẫn tăng chậm. Giai đoạn 2011-2020, dù nỗ lực song năng suất lao động của Việt Nam mỗi năm chỉ đạt 5,29%. Giai đoạn 2021-2023, tốc độ tăng năng suất lao động của Việt Nam chỉ đạt 3,8-4,8%.

Theo báo cáo của Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, năm 2023 năng suất lao động của Việt Nam chỉ đạt 3,8%. trong đó năm 2021, chỉ tiêu tốc độ tăng năng suất lao động xã hội chỉ đạt 4,71% so với mục tiêu 4,8%; năm 2022 đạt 4,8% so với mục tiêu khoảng 5,2%. Năm 2024, lần đầu sau 4 năm gần đây, năng suất lao động Việt Nam tăng 5,88%, lần đầu hoàn thành mục tiêu Quốc hội giao.

Trong Báo cáo "Thúc đẩy tinh thần đổi mới sáng tạo doanh nghiệp ở Việt Nam" của Ngân hàng Thế giới (WB) phát đi hồi tháng 11/2023, WB cho biết năng suất lao động của một người lao động Việt Nam trong 1 giờ làm việc (với điều kiện về vốn và mức độ đào tạo hiện có, sẽ tạo ra mức sản lượng - hay giá trị gia tăng) chỉ bằng 1/2 ở Thái Lan và bằng 1/10 ở Singapore.

Gia tăng năng suất lao động là tiền đề, cấp thiết như là một động lực để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, góp phần đưa Việt Nam thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình và trở thành nước thu nhập cao trước khi nền kinh tế phải đối diện với hàng loạt thách thức như: Giải quyết vấn nạn ô nhiễm môi trường do phát triển thiếu bền vững mang lại và áp lực già hóa dân số tăng nhanh, gánh nặng ngân sách cho an sinh (chăm sóc sức khỏe, y tế ngày một lớn).

TS. Nguyễn Tú Anh, Ban Kinh tế Trung ương Việt Nam chỉ nguyên nhân: Tốc độ tăng năng suất lao động chậm trong các năm gần đây do nền kinh tế vẫn chủ yếu vẫn dựa vào thâm dụng vốn, lao động giá rẻ và ít giá trị gia tăng. Để tăng năng suất lao động, cơ sở để thoát bẫy thu nhập trung bình, cấp thiết phải tăng tỷ lệ ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất, kinh doanh; đào tạo lao động có kỹ năng, chuyên môn và tìm kiếm động lực mới cho đất nước.

Theo giới chuyên gia, ngoài việc tìm ứng dụng triệt để khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và đào tạo lao động – vấn đề nói nhiều năm qua, Việt Nam cần nhanh chóng đổi mới mô hình quản trị quốc gia, bộ máy quản lý phải kiến tạo, phát triển theo hướng hiện đại, khơi dậy nguồn lực mới cho đất nước.

Theo GS Trần Văn Thọ, Giáo sư danh dự của Đại học Waseda, Tokyo- Nhật Bản: Trong bối cảnh toàn cầu hóa, sự chuyển hoán cơ cấu kinh tế và liên tục tăng năng suất sẽ làm cho Việt Nam cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

GS Thọ nhấn mạnh: "Đây là điều kiện để Việt Nam tránh được vị trí "của bánh sandwich" - là trường hợp của một nước không cạnh tranh được với nước đi sau có chi phí sản xuất rẻ hơn, nhưng chưa cạnh tranh được với nước đi trước. Nói cách khác, con đường lý tưởng cho tương lai là liên tục chuyển cơ cấu lợi thế so sánh lên cao hơn", GS Thọ nêu.

Ông Đinh Tuấn Minh, Giám đốc nghiên cứu Trung tâm nghiên cứu giải pháp thị trường cho các vấn đề kinh tế-xã hội (MASSEI): Để Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng nhanh để trở thành quốc gia giàu có hơn, chính sách kinh tế sẽ phải trở nên cạnh tranh hơn. Nhiều quốc gia nghèo phát triển nhanh chóng và thực hiện một số cải cách kinh tế nên đạt tăng trưởng cao một thời gian nhất định. Tuy nhiên, họ không tiếp tục cải cách kinh tế, tăng trưởng chậm lại và rơi vào bẫy thu nhập trung bình.

"Năng lực Việt Nam là dân số trẻ, người dân tháo vát, kỷ luật và có học thức. Ngoài ra, Việt Nam có vị trí chiến lược, mô hình kinh tế đang chuyển đổi có thể mang lại lợi ích cho Việt Nam. Với chính sách kinh tế cạnh tranh, đất nước sẽ trở nên thịnh vượng và có cơ hội trở thành quốc gia có thu nhập cao!", ông Minh phân tích.

Ở góc nhìn khác, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan cho rằng, nguồn nhân lực, quản trị quốc gia hiện đại là hai yếu tố quyết định nền kinh tế phát triển, vượt bẫy thu nhập trung bình.

Bà Lan cho rằng, có nhiều quốc gia không có tài nguyên, thậm chí thường xuyên gặp bất lợi vì địa lý, tự nhiên như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore… Nhưng nhờ có chiến lược quản trị quốc gia hiện đại, kiến tạo phát triển và chất lượng nguồn nhân lực tốt, họ đã thu hút được vốn phát triển, xây dựng thành công nước công nghiệp hiện đại, nước phát triển.

Theo bà Lan, Nghị quyết Đại hội 13 của Đảng nhắc đến ba đột phá chiến lược: Thể chế, nhân lực và khoa học công nghệ như các đột phá để phát triển đất nước. Hay chúng ta hay nói con người là trung tâm của chính sách, thì trước hết phải đổi mới giáo dục đào tạo.

"Cần đột phá về đào tạo, bởi chúng ta mới chỉ có 26% là lao động qua đào tạo có kỹ năng, đó là kỹ năng của công nghiệp hoá đơn giản, còn chuyên sâu, đi vào những ngành hóc búa, kỹ thuật cao, chuyên môn hiện đại hoá là Việt Nam chưa có. Ngay với nhân lực làm bán dẫn, chúng ta mới đang hướng các trường đào tạo, liên kết đào tạo với một số tổ chức. Trong khi so sánh với Malaysia, họ đầu tư ngay 10 tỷ USD để đào tạo nhân lực, kêu gọi các nhà đầu tư lớn tham gia vào…", chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhấn mạnh.

×