"Trước khi hát Quan họ, phải làm người Quan họ"

Từ trung tâm TP.Hà Nội theo hướng Đông Bắc khoảng 35km, tôi tìm tới nhà văn hóa thôn Hoài Trung, xã Liên Bão, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh theo "nhời" mời của liền anh Dương Đức Thắng, Phó chủ nhiệm CLB Quan họ Hoài Trung. Trong không gian thuộc phòng trưng bày Quan họ xưa và nay, anh Thắng cùng nghệ nhân Dương Thị Tiếm và một số liền anh, liền chị khác đã sẵn nước, sẵn trầu mời khách theo đúng cách đón bạn của người Quan họ.

Già Tiếm (Nghệ nhân Dương Thị Tiếm) - một trong những "báu vật sống" của làng năm nay đã 88 tuổi ân cần rót mời tôi xơi chén trà mạn. Già gọi tôi bằng "anh" và đôi lúc xưng bằng "chúng em".

Thấy tôi có vẻ bỡ ngỡ với cách xưng hô vậy, anh Thắng bảo, đó là đặc trưng trong lễ nghĩa Quan họ nói chung và người Quan họ Hoài Trung nói riêng; chất Quan họ đã thẩm thấu sâu vào máu thịt biểu hiện ngay trong đời sống hằng ngày. Bởi "người Quan họ đối với nhau tốt lắm, nói với nhau đằm thắm lắm" và bởi "hát quan họ thì thật ra là đang nói chuyện tình cảm với nhau mà".

"Hoài Trung là một làng quan họ hiếm vẫn giữ được các tục lệ cổ truyền của Quan họ. Từ mọi nghi thức, lề lối tới những giá trị về phong cách ứng xử, giao tiếp thưa gửi. Không chỉ lúc chơi quan họ mà ngay cả trong đời sống hằng ngày. Ở các làng quan họ cổ xưa, trước khi hát Quan họ, các liền anh liền chị trước tiên phải học lễ nghĩa để làm người Quan họ. Các cụ xưa kia khó tính, dạy bảo rất tỉ mỉ từng lời ăn, tiếng nói. Vì các cụ bảo, cơ bản của quan họ là trao đổi tình cảm với nhau, làm sao cho khéo léo, đằm thắm. Bảy mấy tám mươi tuổi mà các cụ gặp nhau vẫn tình cảm, tình tứ, nói chuyện, thưa gửi với nhau vẫn còn bẽn lẽn", anh Thắng chia sẻ.

Từ câu chuyện về cái lễ nghĩa Quan họ, anh Thắng giới thiệu và cho tôi xem những thước phim về nghi thức đón bạn Quan họ và hát ca thờ tại đình làng được phục dựng cách đây mấy năm. Anh cũng tự hào giới thiệu CLB Quan họ Hoài Trung mới phục dựng lối chơi quan họ khác là Hát chúc, hát mừng. Đó là các hoạt động được các liền anh, liền chị Quan họ Hoài Trung phục dựng trên nền tảng cổ truyền mà các thế hệ nghệ nhân bao đời ở làng và các vùng Quan họ để lại.

Hiếm lắm trong thời bây giờ người ta mới có dịp được trải nghiệm những nghi thức, lề lối cổ truyền. Không chỉ ít số làng Quan họ vẫn còn giữ được những nghi thức, lề lối đó mà lớp nghệ nhân từng chơi Quan họ theo nếp cũ (chơi theo bọn) cũng ngày một ít đi.

Chỉ với những sống áo Quan họ với tà áo năm thân của các liền anh hay những "mớ ba mớ bảy" của các liền chị, từ khăn xếp tới khăn mỏ quạ, nón quai thao... đủ để cho cả một vùng chẳng phải ngày lễ hội cũng dậy lên cái sự nô nức, khiến cái trọn tình trọn nghĩa càng thêm đằm thắm.

Từ phía cổng đình làng, các anh hai, anh ba, anh tư, anh năm Quan họ chủ đã xếp hàng để chờ tiếp đón các chị hai, chị ba, chị tư, chị năm Quan họ khách tới lễ. Những "nhời" chào thăm hỏi cất lên một cách khiêm cung giữa đôi bên liền anh, liền chị không khác nào một sự kính trọng tới bạn Quan họ của mình.

"Dạ, anh em chúng em có nhời chào chị hai, chị ba, chị tư, chị năm đương Quan họ đấy ạ!"

"Vâng ạ! Chị em chúng em cũng có nhời chào tới anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đương Quan họ đấy ạ!"

"Dạ vâng! Nhất niên nhất lệ, năm mới năm xuân, hôm nay dân làng chúng em nhớ ngày lệ cũ, chúng em lại được đương Quan họ liền chị bớt chút thời gian vàng ngọc; trước là vãn cảnh thăm làng, sau là mời đương Quan họ liền chị vào thăm đình làm lễ rồi anh em chúng em thưa tiếp đấy ạ!".

"Chị em chúng em nhận được lời mời từ anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đương Quan họ nhân ngày lệ cũ của làng, chúng em có chút lễ mọn. Trước là chúng em xin được vào lễ thánh, sau là chúng em cũng xin được vào thăm nhà thăm cửa anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đấy ạ!".

Hay tới khi vào đình làm lễ xong, để cất câu ca sự hầu thánh, đôi bên cũng lại phải có đôi ba "nhời" thưa gửi: "Dạ, đã lâu ngày đương Quan họ liền chị không sang chơi bên chúng em. Hôm nay Tết đến, Xuân về, làng chúng em mở hội cầu vui, các liền chị sang chơi, trước là Quan họ trọng việc thờ, sau nữa là cho anh em chúng em được học đòi đôi ba lối ạ! Chúng em mời đương Quan họ liền chị ăn khẩu giầu, xơi chén nước, rồi đương Quan họ liền chị người cất câu "ca sự" trước, để chị em chúng em cất bước theo sau đấy ạ!".

Anh Thắng và các nghệ nhân lớn tuổi trăn trở với tôi nhiều nỗi niềm về cái lễ nghĩa Quan họ. Bởi cái đó mới hay, mới quan trọng, mới là cái gốc rễ của Quan họ. Cốt cách người Quan họ phải khiêm cung, mực thước; giao tiếp ứng xử với nhau phải khôn khéo; mỗi đầu cuối câu chuyện đều phải có sự cẩn trọng thưa gửi. Các liền anh liền chị không bao giờ được phép tự xưng là anh hai, anh ba hay chị hai, chị ba. Họ chỉ xưng là "chúng em"; cách xưng hô kia chỉ được để các bạn Quan họ của mình dùng.

Do đó, ở CLB Quan họ Hoài Trung, các liền anh, liền chị hát có thể hát hay, hoặc có thể chưa hay nhưng lễ nghĩa của người Quan họ luôn được đặt lên hàng đầu. Người Quan họ kết bạn với nhau theo nguyên tắc Quan họ nam kết bạn với Quan họ nữ và ngược lại và đặc biệt, đã kết bạn với nhau thì trai gái không nên duyên vợ chồng. Vì thế, ngoài là bạn hát mà coi nhau như anh em ruột thịt, luôn quan tâm giúp đỡ nhau và có mặt khi gia đình mỗi người trong bọn có việc hiếu, việc hỷ. Nhiều nhà nghiên cứu về quan họ cho rằng vì tục này mà lời hát quan họ trở nên da diết, nhớ nhung và luôn có những lời hát giã bạn dùng dằng khó dứt.

"Bịu Trung là gốc ai mà không tinh"

Làng Quan họ Hoài Trung hay ngày xưa gọi với cái tên là Bịu Trung là một trong 49 làng Quan họ gốc nổi tiếng sản sinh ra những liền anh liền chị mực thước như cụ Dương Văn Quyến, cụ Nguyễn Thị Hạp, Dương Văn Trọng, Nguyễn Văn Chè, Nguyễn Văn Nghĩa, Nguyễn Thị Thọ, Nguyễn Thị Tương (tức cụ Tư). Tới lớp kế cận có cụ Nguyễn Thị Tiếp, Vũ Thị Lưu, Dương Thị Tương, Dương Thị Tiếm hay hiện tại liền anh Dương Đức Thắng nổi tiếng là người góp phần bảo tồn cho di sản Quan họ.

Qua những thăng trầm của lịch sử, Quan họ vẫn là những phần máu thịt của các liền anh, liền chị với những cách chơi độc đáo, tinh túy của riêng mình, đủ sức đủ tài trong những cuộc chơi Quan họ từ sân khấu hội làng đến các cuộc thi cấp tỉnh và được nhiều những "bọn" Quan họ trong vùng Kinh Bắc kính nể.

Tương truyền câu quan họ "Quan họ là chúa sinh ra/ Bịu Trung là gốc ai mà không tinh/Xưa nay nam nữ trẻ già/Nối dòng tiên tổ ắt là hiển vinh…".

Anh Thắng chia sẻ: "Mặc dù hiện tại chúng tôi chưa ca đủ 72 đầu câu với 36 giọng trong chặng lề lối trong hát canh như các cụ ngày xưa. Chỉ còn được 5 câu trên 5 câu dưới tổng cộng là 10 câu và đối lại là 20 câu nhưng so với các làng khác chỉ ca được 5-6 câu và đối lại là 10-12 câu thì ở Hoài Trung đó vẫn là nét độc đáo. Và quan trọng là chúng tôi vẫn đang giữ được những nét đặc trưng của vùng Quan họ từ các cụ ngày xưa truyền lại. Trong tương lai, chúng tôi cũng cố gắng để khôi phục đủ 72 câu bởi các nguồn tư liệu chúng tôi đều đã có".

Ngày nay, nếu nhắc tới những bài Quan họ cổ như: Hừ la, Khoan khoan bớ mụ chèo đò, Vào chùa Hương Tích, Ruộng năm sào... đều phải công nhận đây chính là những bài của Hoài Trung. Bên cạnh đó, CLB Quan họ Hoài Trung cũng thường xuyên tổ chức phục dựng lại các canh hát cổ như hát Thờ, hát Chúc, hát Mừng, hát Hội… nhằm gìn giữ những nét văn hóa cổ, tái hiện lại không gian quan họ cổ xưa.

Theo sách cũ ghi lại, làng Hoài Trung xưa kia có các hệ thống đình, chùa, nghè và điếm ở cả 4 xóm. Qua những biến cố lịch sử, hiện chỉ còn lại đình và chùa.

Đình làng Hoài Trung là nơi dân làng thờ cúng 3 vị tướng tài có công đánh đuổi quân nhà Hán thời kỳ khởi nghĩa Hai Bà Trưng. Đình được khởi dựng vào khoảng thế kỷ thứ XVII thời nhà Lê và được xây dựng với quy mô lớn dưới thời Nguyễn trên thế đất cao ở phía tây làng, phía trước là núi Vân Khám án ngữ, phía sau gần sông Tiêu Tương cổ, bên phải đình làng là chùa Hưng Phúc. Công trình đình Hoài Trung khang trang hiện tại là kết quả của lần phục dựng trong thời gian gần đây. Trong đình vẫn đang bảo lưu bản thần tích khắc trên gỗ, sao y bản chính vào ngày đẹp tháng 5 năm Thành Thái 12 (1900) cùng với một số tài liệu, hiện vật có giá trị nghiên cứu và bảo tàng.

Chùa Hưng Phúc liền kề bên cạnh đình, mặt cùng hướng về phía nam, được bà con phục dựng lại năm 2000 trên nền ngôi chùa xưa đã bị tiêu thổ kháng chiến năm 1948. Hiện trong chùa còn 20 pho tượng Phật mới tạc lại bằng gỗ sơn son thếp vàng và một quả chuông đồng đúc vào thời Nguyễn.

Đây là hai công trình trên đây chính là những thiết chế văn hóa quan trọng, nơi diễn ra các hoạt động lễ hội thường niên, với sự tham gia sinh hoạt của Quan họ Hoài Trung. Theo lệ cũ, hội làng Hoài Trung diễn ra từ ngày 12 đến ngày 15 tháng Giêng âm lịch. Đặc biệt những năm "Phong đăng hòa cốc" (được mùa thóc lúa), làng mở hội đến ngày 18 mới giã hội. Đó vừa là sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng thường niên, vừa trở thành mỹ tục đẹp nơi làng Quan họ cổ này.

Trong ngày hội làng Hoài Trung xưa thường có các bọn Quan họ trong vùng sang chơi hội. Các bọn Quan họ được làng sắp xếp hát ở sân chùa, đình hay hát dưới thuyền ở ao làng.

Những năm 30-40 của thế kỷ XX, làng Hoài Trung có 4 bọn Quan họ (2 bọn nam và 2 bọn nữ) thường gọi là Quan họ đằng chùa, đằng Đương, kết bạn với Quan họ Diềm (Viêm Xá). Cụ thể: hai bọn Quan họ nam kết bạn với hai bọn Quan họ nữ Viêm Xá (Diềm); hai bọn Quan họ nữ kết bạn với hai bọn Quan họ nam Viêm Xá (Diềm).

Còn trước đó những năm đầu thế kỷ 20, Hoài Trung có tới bảy bọn Quan họ nam, nữ, kết bạn với các bọn Quan họ nam nữ ở Viêm Xá (Diềm), Vân Khám (Khám), Bái Uyên (Bưởi), Lũng Sơn (Lim). Hiện tại, CLB Quan họ Hoài Trung vẫn duy trì kết bạn với Quan họ làng Diềm. Ngoài ra, mở rộng thêm giao lưu với bạn ca Quan họ tại nhiều làng trong tỉnh như: Đào Xá, Châm Khê, Lũng Giang, Đông Yên…

×