Người giữ gìn làn điệu khèn bè - nét đẹp văn hóa dân tộc Thái

Trong chuyến công tác lên vùng cao Tây Bắc, chúng tôi tìm đến nhà ông Lường Văn Chựa người dân tộc Thái, ở bản Ngùa, xã Chiềng Pằn, huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. Ông Chựa được nhiều người biết đến bởi tình yêu và niềm đam mê với văn hóa dân tộc. Ông đã dành nhiều công sức sưu tầm, bảo tồn, truyền dạy làn điệu khèn bè cho đồng bào nơi vùng núi cao Tây Bắc.

Dưới hiên của căn nhà sàn nhỏ đơn sơ, nhuốm màu của thời gian, ông Lường Văn Chựa dù tuổi đã gần 80, mái tóc bạc trắng, thế nhưng ông vẫn miệt mài nghiên cứu, ghi chép lại những làn điệu khèn bè của dân tộc mình. Bởi ông sinh ra và lớn lên tại mảnh đất Yên Châu có bề dày văn hóa, nên tiếng nói, tiếng trống chiêng, tiếng hát, tiếng khèn trong các lễ hội của bản mường dường như đã ngấm vào máu thịt của ông ngay từ nhỏ.

Ông Chựa tâm sự: Những làn điệu mượt mà, say đắm của khèn bè đã tạo nên nét đặc trưng văn hóa độc đáo, phản ánh đời sống sinh hoạt, lao động sản xuất của dân tộc Thái quê tôi. 

Thời ấy, ở bản có rất nhiều người biết thổi khèn. Cứ có dịp lễ hội hay sinh hoạt cộng đồng thì đi đâu cũng nghe điệu khèn vang cả núi rừng. Được tiếp xúc nhiều khi còn nhỏ nên tôi nhớ được các điệu và bắt chước thổi theo.

Đến khi đi bộ đội, biết ông thổi được khèn bè nên đơn vị cho về phép để mua khèn thổi cho anh em nghe. Kể từ đó, mỗi lần đơn vị biểu diễn văn nghệ sau những ngày hành quân chiến đấu thì điệu khèn của ông không thể thiếu trong các tiết mục. 

Sau khi xuất ngũ, ông Chựa chuyển ngành công tác tại địa phương. Nhận thấy những làn điệu khèn bè là vốn quý của đồng bào Thái, nếu bị lãng quên thì rất đáng tiếc, chính vì vậy ông đã tích cực sưu tầm những làn điệu cổ cùng cách trình diễn.

"Khèn bè có nhiều làn điệu, có thể diễn tả được các bài hát dân ca, làm nhạc nền cho điệu múa xòe hay đệm theo các ca khúc sáng tác mới. Khèn bè còn là lời nói tâm tình gắn với mọi sinh hoạt của đồng bào. Trai gái giao duyên thì thổi khèn thay cho lời gọi người yêu. 

Khi sinh hoạt tập thể, tiếng khèn cất lên để mời mọi người bước vào vòng xòe tăng tình đoàn kết, gắn kết cộng đồng. Mỗi dịp lễ, tết, về nhà mới, mừng đám cưới, khèn lại được cất lên cùng tiếng sáo, trống, chiêng rộn ràng", ông Chựa nói.

Cũng theo ông Chựa, muốn thổi được khèn trước hết phải hiểu về cấu tạo của nó. Khèn là một nhạc cụ được làm từ những ống nứa loại nhỏ, mỏng. Mỗi chiếc khèn có 14 ống nứa chia làm hai bè gồm 7 đôi kết lại với nhau theo hình bậc thang. 

Nhìn chiếc khèn như một bè nứa, chính vì thế nhạc cụ này được gọi là khèn bè. Bầu khèn làm bằng gỗ, một đầu bịt kín bằng sáp ong, một đầu để thổi. "Bộ phận quan trọng nhất là lưỡi khèn làm bằng đồng sẽ quyết định đến chất lượng âm thanh. Người thổi phải biết thẩm âm để điều chỉnh cho phù hợp với giai điệu", ông Chựa nói

Với mong muốn gìn giữ làn điệu khèn bè, ông đã tích cực truyền dạy cho thanh niên trong bản và những địa phương xung quanh. Những lớp học nhạc cụ truyền thống được mở ra, ông đến từng điểm hướng dẫn kỹ thuật thổi khèn. 

Đặc biệt, khi huyện Yên Châu chủ trương bảo tồn khèn bè, ông Lường Văn Chựa được mời làm Nhóm trưởng Nhóm bảo tồn văn hóa huyện Yên Châu để trực tiếp truyền dạy cho đồng bào trong huyện.

Ước mong 'vực dậy' văn hóa dân tộc Thái của lão nông Yên Châu

Không chỉ miệt mài lưu giữ nhưng làn điệu khèn bè của dân tộc minh, ông Chưa còn dày công gìn giữ, bảo tồn tiếng nói, chữ viết, phong tục tập quán của dân tộc mình. Nhận thấy tiếng, chữ của dân tộc có nguy cơ mai một khi nhiều người trẻ không biết đến tiếng, chữ, làn điệu dân ca, năm 2016, ông Chựa đề xuất với chi bộ bản Ngùa, nơi mà ông sinh sống cho mượn nhà văn hóa bản mở lớp dạy chữ Thái tại bản.

Lớp đầu tiên của ông có 22 học viên theo học. Do âm điệu của người Thái Yên Châu khác với những vùng khác nên ông phải tìm hiểu, biên soạn từ những cuốn sách của các nghệ nhân văn hóa Thái ở Sơn La sang 2 cuốn sách mới, với âm điệu của người Thái Yên Châu để học viên dễ hiểu, dễ nhớ. 

"Người Thái là một dân tộc có từ xa xưa, có tiếng nói, chữ viết riêng, tại sao không tôn trọng lấy nó. Cho nên mình là người Thái, người dân tộc thì phải ra tay, đừng để nó mất đi, bởi vì học chữ Thái thì khai thác được bao nhiêu quyển sách, có những bài "Quam xòn côn" tức là lời răn dạy người. Nhưng nếu không học thì sẽ không khai thác được sách vở của các ông, các cụ để lại", ông Chựa tâm sự.

Năm 2018, sau khi được sự nhất trí của UBND huyện Yên Châu, nhóm bảo tồn văn hoá dân tộc Thái Yên Châu đã được thành lập với 11 thành viên, ông Lường Văn Chựa được tín nhiệm bầu làm nhóm trưởng. Hiện nay, nhóm có tổng số 19 thành viên, ngoài dân tộc Thái, có thêm 6 người là dân tộc Khơ Mú đều là những người có niềm đam mê với văn hóa dân tộc. 

Từ khi được thành lập đến nay, ông cùng nhóm đã mở được 7 lớp học chữ, khèn bè Thái và lớp truyền dạy tiếng Khơ Mú miễn phí, thu hút gần 150 học viên tham gia. Điều đáng trân trọng là nhiều học trò được ông Chựa và nhóm bảo tồn văn hóa truyền dạy đã lan tỏa tiếng nói, chữ viết, văn hóa dân tộc cho con cháu.

"Qua học lớp chữ Thái này, tôi thấy rất bổ ích cho bản thân, mình biết chữ viết của dân tộc mình, tục lệ của người Thái từ thuở xưa được lưu trong những cuốn sách mình cũng đọc được và khai thác được", Chị Lò Thị Anh, ở bản Ngùa, xã Chiềng Pằn, huyện Yên Châu, học viên tham gia lớp học chữ Thái do ông Lường Văn Chựa mở tại xã Chiềng Pằn, chia sẻ.

"Tôi mong muốn những việc làm của mình sẽ góp sức lưu giữ và truyền đạt cho thế hệ trẻ hiểu và ngày càng yêu thích văn hóa truyền thống của dân tộc. Tôi ưu tiên số một là phát triển dạy chữ, thứ hai là phát triển ca hát, múa, nhất là múa xoè. Nắm tay xoè vòng chỉ có dân tộc Thái mới có và mang tính cộng đồng rất cao. Hơn nữa, hiện nay người muốn dạy không phải không có, nhưng người học thì không dễ tí nào". ông Lường Văn Chựa tâm sự.

Miệt mài, trăn trở với văn hóa dân tộc, những việc làm của ông Lường Văn Chựa đã và đang góp phần làm hồi sinh nền văn hóa truyền thống của đồng bào Thái. Chính sự tâm huyết, tham gia tích cực của  những người con dân tộc Thái, những người yêu văn hóa Thái mới thấy rằng nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc Thái trên mảnh đất Sơn La sẽ được gìn giữ, truyền nối mãi mãi cho các thế hệ mai sau.

×