Nhạc sĩ Trần Tiến: Lệ khúc không dành cho sân khấu, mà dành cho bàn thờ mẹ

Nhạc sĩ Trần Tiến với ánh nhìn hoang hoải của người từng trải, luôn hiện ra trong âm nhạc như một kẻ lãng du mang theo những giai điệu nồng mùi đất và lửa. Ở ông, âm nhạc không phải để trưng bày, cũng không dùng để làm nền. Đó là sự sống: gồ ghề, thô ráp, mà cũng tha thiết như một vết thương cũ chưa lành.

Người ta thường nhớ đến ông qua hình ảnh một “gã du ca” rong ruổi, hát những bản tình ca lớn về quê hương, đất nước, về con người Việt Nam giữa những đổi thay. Nhưng càng đi sâu vào thế giới âm nhạc của Trần Tiến, người nghe càng nhận ra: có những bản nhạc ông không viết cho thế giới ngoài kia, mà viết cho chính trái tim mình. Mỗi lần cất lên, giọng hát ông như chùng xuống, như sợ làm vỡ điều gì đó thiêng liêng. Như hai ca khúc ông dành cho hai người phụ nữ quan trọng nhất đời: mẹ và chị - những người không chỉ hiện diện trong ký ức, mà còn là nền móng cho cả cuộc đời âm nhạc lẫn con người Trần Tiến.

Với “Mẹ tôi”, nhạc sĩ Trần Tiến đã đi xa hơn, đi vào tận cùng ký ức riêng tư để viết nên một lệ khúc không dành cho sân khấu, mà dành cho bàn thờ mẹ.

Ông chia sẻ: “Tôi muốn mang một cái gì đó thật đẹp đến tất cả những người phụ nữ dù già dù trẻ, có lẽ bởi vì tôi yêu mẹ tôi, tôi yêu chị tôi và những người phụ nữ đã chăm sóc, nâng đỡ tôi trong những tháng năm gian khó nhất.

Lần cuối cùng mẹ còn bên tôi là năm 1984, lúc đó tôi đang ở An Giang thì mẹ mất. Tôi sống chết đi đủ các loại xe để về nhìn mẹ lần cuối cùng. Bài hát nào của tôi cũng có bóng dáng của mẹ. Bà yêu thương tất cả mọi người. Thử tưởng tượng là bố tôi mất năm 42 tuổi, mà nhà tôi có tám anh em, một mình bà nuôi hết. Tôi là con thứ bảy trong gia đình, tận mắt chứng kiến mẹ làm công nhân, ngày ngày rửa bát thuê cho hàng phở để có tiền nuôi các con ăn học.”

Bài hát đã được viết cách đây gần 30 năm. Trong một lần đi diễn với cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, đúng vào ngày giỗ mẹ, Trần Tiến ngồi trong cánh gà sân khấu, lặng người trước nỗi nhớ. Chính khoảnh khắc ấy, những câu hát đầu tiên ra đời. Phải đến nhiều năm sau, trong một ngày giỗ khác, ông mới hoàn thành phần còn lại. Nhưng bài hát ấy không dành để biểu diễn. “Tôi viết nhạc đầy đủ từ lâu rồi và để trên bàn thờ. Tôi để cạnh hình mẹ chứ không mang đi đâu hát cả. Tôi không hát được, hát dễ khóc lắm”, ông cho biết. Ca khúc “Mẹ tôi” lần đầu tiên được ra mắt khán giả qua giọng hát đầy nội lực và xúc cảm của ca sĩ Trần Thu Hà - cháu gái của Trần Tiến.

Bài hát “Mẹ tôi” giản dị như một lời gọi, như một hơi thở cuối cùng người con muốn giữ lại từ mẹ. Giai điệu của bài hát như một dòng suối âm thầm chảy qua tuổi thơ, qua những tháng ngày mẹ ngồi đan áo, đắp khăn quàng cổ, bới cơm chan canh nghèo mà chan cả thương yêu. Từng hình ảnh trong bài hát không chỉ là của riêng mẹ Trần Tiến, mà là bóng dáng chung của biết bao người mẹ Việt Nam - những người đội nắng gánh mưa, dầm mình giữa những lo toan, gói ghém cả cuộc đời vào bữa cơm chiều và manh áo rách.

Nếu “Quê nhà” là khúc nhạc của kẻ xa xứ, thì “Mẹ tôi” là bài hát của người con đã trải hết cuộc đời để chạm vào một điều giản dị: tình mẫu tử là gốc rễ của mọi thương yêu trên đời. Bài hát ấy, dù không cầu kỳ kỹ thuật nhưng lại là một thử thách quá lớn với chính ông, vì càng hát, hình bóng mẹ càng hiện về rõ rệt, khiến ông không sao cất lên được trọn vẹn. Ông khóc như đứa trẻ lạc mẹ trong chính những ca từ của mình.

Cho đến nay, bài hát tiếp tục được nhiều nghệ sĩ thể hiện, nhưng vẫn giữ được nguyên vẹn cái “hơi thở” nghẹn ngào của lần đầu. Nhạc sĩ Đức Trí chia sẻ một kỷ niệm xúc động: “Lần đầu tiên nghe bài hát đó thì tôi có hai ấn tượng: thứ nhất là lời hát ám ảnh, rất mạnh; thứ hai là bạn Vũ Thắng Lợi hát với dàn nhạc hai câu đầu thì bỗng dưng bạn khóc, nấc như một đứa trẻ con, không chịu được. Cả dàn nhạc cứ chơi và Lợi cứ khóc.”

Nhạc sĩ Trần Tiến: Người phụ nữ sống trong ký ức người em, trong hàng cau, lá trầu, trong tiếng hát và trái tim thính giả

Sau những trầm lắng và xúc động mà bài hát “Mẹ tôi” đem lại, nhạc sĩ Trần Tiến một lần nữa chạm đến tận cùng miền sâu thẳm của ký ức và tình thân ruột rà bằng một ca khúc mang tên “Chị tôi”. Nếu “Mẹ tôi” là khúc tưởng niệm đau đáu cho một người đã khuất, thì “Chị tôi” lại là khúc ngâm nhỏ nhẹ về một người phụ nữ lặng lẽ, âm thầm hy sinh cả tuổi thanh xuân cho gia đình mà không mong đền đáp.

Giữa bức tranh âm nhạc Việt Nam đa thanh, đa sắc, nơi những bản tình ca mãnh liệt và khúc ngợi ca hào sảng chiếm lĩnh sân khấu, “Chị tôi” của Trần Tiến bước vào bằng một tiếng thở dài. Bài hát ấy giống như một bức ký họa chì: giản dị, trầm tĩnh, nhưng cứ càng nhìn lâu, càng thấy nhói sâu vào tim.

“Chị tôi” kể về cuộc đời của một người chị tảo tần sớm hôm, hy sinh cả tuổi trẻ và hạnh phúc riêng để nuôi đàn em sau khi cha mẹ qua đời. Không cần lên gân hay cao trào, “Chị tôi” len lỏi bằng những câu hát mang hình ảnh đời thường, mà xúc cảm thì khôn nguôi. Những hình ảnh tưởng chừng rất đỗi bình dị như cầu cong, hàng cau, lá trầu, gánh rau chợ Cầu Đông... lại chất chứa biết bao thương yêu và bi kịch.

Trần Tiến không dựng lên một “chị tôi” với dáng đứng sử thi. Ông kể về một người đàn bà bình thường đến mức người ta tưởng có thể quên, nhưng chính những người như thế lại giữ cả một mái nhà. Khi mẹ mất, chị là người thay mẹ. Khi cha mất, chị là người gánh vác. Để rồi đến khi người em đi xa, trở về quê cũ, chỉ còn hàng cau xác xơ, lá trầu đã khô và nấm mộ nhỏ đơn sơ bên cầu xưa - nơi chị nằm lại với những điều chưa kịp sống cho riêng mình.

Câu hát cuối: “Chị ơi, sao vẫn chưa lấy chồng?” như một lời gọi muộn màng, như thể người em trai mãi không thể nguôi ngoai nỗi thương xót, không phải chỉ cho một kiếp người cô đơn, mà là cho một tình thương vĩ đại đã bị cuộc đời lặng lẽ vùi trong lãng quên.

Nhân vật “chị tôi” không phải là hư cấu. Trong cuốn sách “Ngẫu Hứng”, nhạc sĩ Trần Tiến có ghi lại một tấm ảnh chụp cùng người chị ruột Trần Thị Bạch Yến, với lời ký đầy trìu mến: “Chị Yến hơn mình 4 tuổi, chăm sóc em cho đến ngày chị vào đại học mới thôi.” Chính nhạc sĩ cũng chia sẻ, người chị Yến dù thương và là người rèn giũa văn chương cho ông, nhưng lại không phải hình mẫu cho bài hát. Chị Loan - một nhà giáo rời Hà Nội đi dạy học tận Đông Triều, chẳng thiết lấy chồng mới là nhân vật trong “Chị tôi”. Một người âm thầm như gió mát đầu hè, bền bỉ như giọt nước thấm đất, suốt một đời dạy học, suốt một đời lặng lẽ bên lề cuộc sống của người khác.

Ở tuổi 78, khi nhiều người đã lui về “bóng râm”, nhạc sĩ Trần Tiến vẫn kiên trì học phần mềm sáng tác mới, thậm chí từng mang cả laptop vào viện để viết nhạc trong những ngày xạ trị.

Giai điệu trôi nhẹ, chậm rãi như những bước chân trở về làng cũ của người em năm nào. Ở đó, nhạc không gồng lên để lấy nước mắt. Trái lại, chính cái tiết tấu tiết chế, trôi đều như nhịp sống lặng thầm của nhân vật "chị tôi" mới khiến người ta day dứt. Ở một tầng sâu hơn, “Chị tôi” là một bản nhạc nguyện cho những người phụ nữ không có khúc ca của riêng mình. Họ hiện diện trong đời sống như những cánh rêu bám bên cầu; mềm mỏng, im lặng, nhưng không thể thiếu. Họ không phải những bông hoa được ngưỡng mộ, mà là phần đất nuôi hoa nở.

Ông nói: “Cứ làm việc, mỗi ngày viết một cái mới. Đừng để chúng ta tự cổ, thành cổ thụ giữa thế giới đương đại. Tôi vẫn học chính các bạn, các bạn chơi hiphop, chơi rap, tôi chơi luôn. Chỉ có thế tôi mới thấy hạnh phúc là tôi đang sống cùng các bạn.”

×