Hoàng thành Thăng Long: Thành bậc thời Lê sơ bị nhầm với thành bậc thời Lê Trung hưng

Trong đợt công nhận 27 Bảo vật Quốc gia công bố hôm 30/1, có 4 bảo vật gồm: bộ thềm đá điện Kính Thiên, đầu rồng thời Trần, súng thần công thời Lê Trung hưng và xe tăng T59 số hiệu 377 hiện đang đặt ở Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội.

Tuy nhiên, có một bảo vật mà nhiều người lẫn một số cơ quan truyền thông đang nhầm lẫn đó là thành bậc đá Điện Kính Thiên. Nhiều người nhầm bảo vật này chính là thành bậc của lối đi chính giữa ở phía trước, nơi có hai rồng đá thời Lê sơ dài 5,3 mét, đã được công nhận Bảo vật Quốc gia từ tháng 12/2020. Việc này khiến nhiều người nghĩ sai rằng, bảo vật này được công nhận đến hai lần.

Theo các chuyên gia của Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội, bộ thành bậc đá di tích Điện Kính Thiên gồm hai bộ, bộ thứ nhất là thành bậc của lối đi chính giữa ở phía trước gồm 4 thành bậc và bộ thứ hai hiện là thành bậc của lối đi phía sau bên trái. Thành bậc của lối đi phía sau, bên trái có ký hiệu KT.TB05 và KT.TB06.

Thành bậc KT.TB05 có cạnh trên cao 1,60m; cạnh dưới cao khoảng 1,1m (phần chôn dưới đất là 0,5m; phần nổi lên trên là 0,6m); cạnh vuông dài 3,24m; dày 30-33cm.

Thành bậc KT.TB06 có cạnh trên cao 1,38m; cạnh dưới cao khoảng 1,27m (phần chôn dưới đất là 0,38m; phần nổi lên trên là 0,89m); cạnh vuông dài 3,24m (phần nguyên bản dài 2,71m; phần phục chế 0,54m); dày 30-33cm.

Cặp thành bậc này có cấu trúc và hoa văn trang trí hoàn toàn giống nhau, gồm tượng rồng ở phần trên và các họa tiết trang trí ở mặt ngoài của thành bậc. Rồng được chạm trong tư thế vận động từ trên xuống dưới theo chiều dọc của thành bậc, đầu rồng ngẩng cao, trán dô tạo thành u, má nhỏ, mũi sư tử, mắt tròn, tai thú, miệng dài, lưỡi ngắn, nanh nhọn, miệng ngậm ngọc, sừng dài có nhánh, bờm có 4 dải lượn hất ngược về phía sau, thân tròn mập có vảy, uốn 7 khúc hình sin, bụng có vây.

Rồng có 2 chân, chân to, khỏe, 5 ngón chân chiều đốt, 5 móng sắc nhọn. Chân trước vươn lên nắm râu; chân sau ở tư thế gấp khuỷu đạp mạnh kéo thân trườn về phía trước. Khuỷu có lông, lông dài, hình đao lửa chạy dài về phía sau. Bám sát thân là các cụm mây kéo dài hình đao, các đao mây chạm nổi uốn khúc, giữa có sóng nổi, đầu ngọn lửa thuôn dài chuyển hóa thành hình đao mác.

Mặt ngoài lan can hình tam giác có đường diềm chạm một nửa hình hoa liên tiền nối tiếp nhau, góc tạo bởi 2 đầu cánh hoa chạm một nửa hình hoa cúc. Bên trong khung hình tam giác vuông, chạm đề tài cá hóa long trong đầm sen. Trong đầm còn có uyên ương bơi lội trên sóng nước, các cụm sóng có tạo nổi sóng bạc 3 ngọn. Nổi trên các con sóng là đồ án nụ - hoa - lá sen, trên đỉnh là cụm mây.

So sánh với lan can rồng phía trước có sự chuyển biến lớn về hình khối lẫn chi tiết, rồng vẫn uốn 7 khúc nhưng các khúc đuôi doãng hơn, đao lửa đã hình thành dạng đao mác gờ giữa nổi cao vát sang 2 bên, mũi thuôn dài, đầu nhọn hơi tù. Đồ án cá hóa long, uyên ương, hoa sen và cụm mây chạm phẳng tạo độ nông sâu khác nhau, chồng lớp không giống như lan can đá phía trước.

Thành bậc Điện Kính Thiên, thời Lê Trung hưng là hiện vật gốc, độc bản gắn với di tích điện Kính Thiên - di tích quan trọng đặc biệt của Di sản văn hóa thế giới Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội.

Thành bậc Điện Kính Thiên ở Hoàng thành Thăng Long là độc bản

Các chuyên gia Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội cho rằng, trong các nguồn sử liệu, đặc biệt là ghi chép của chính sử cho biết, tháng 12 năm Đinh Mùi (1427), sau khi đánh bại quân Minh và buộc chúng phải rút quân về nước, kết thúc cuộc kháng chiến 20 năm chống Minh. Tháng 4 năm Mậu Thân (1428), vua Lê Lợi từ điện tranh tại Bồ Đề vào đóng ở thành Đông Đô. Ngày 15 tháng Tư cùng năm ông chính thức lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Thuận Thiên, khôi phục quốc hiệu là Đại Việt, chọn Đông Đô làm quốc đô (năm 1430 đổi thành Đông Kinh), ban bố đại xá thiên hạ, lập nên nhà Lê.

Tháng 12 năm Mậu Thân (1428), vua cho khởi dựng điện Kính Thiên, điện Cần Chánh và điện Vạn Thọ. Điện Kính Thiên làm nơi thị triều, điện Cần Chánh làm nơi thường triều tức là nơi làm việc và nghe chính sự hàng ngày; điện Vạn Thọ làm nơi nghỉ ngơi, ngoài ra hai bên có tả điện và hữu điện.

Ngày 15 tháng Tám năm Đinh Hợi, niên hiệu Quang Thuận thứ 8 (1467) vua Lê Thánh Tông cho "dựng lan can bằng đá ở điện Kính Thiên và xây điện nhỏ ở sân Giảng Võ". Lan can bằng đá do vua Lê Thánh Tông cho dựng ở điện Kính Thiên năm 1467 là bộ thành bậc gồm 4 bậc tạo thành 3 lối lên ở phía trước, nay vẫn là lối lên nền điện Kính Thiên từ phía trước. Các thành bậc này được ký hiệu KT.TB01, KT.TB02, KT.TB03 và KT.TB04 đã được công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2020.

Năm 1816, trước tình hình điện Kính Thiên bị xuống cấp, gỗ bị mục, vua Gia Long đã cho hạ giải tòa điện Kính Thiên xuống, nền điện Kính Thiên vẫn được giữ nguyên. Sau đó nhà Nguyễn cho dựng cung Long Thiên trên nền điện Kính Thiên do nhà Lê xây dựng trước đó.

Ghi chép của sử cũ và những phát hiện của khảo cổ học tại Kính Thiên cho thấy, phía trước điện Kính Thiên là sân Long Trì, phía sau là điện Cần Chánh. Kết quả khai quật khảo cổ học năm 2011 tại vị trí lối đi phía trước và lối đi phía sau của điện Kính Thiên đã cung cấp những minh chứng xác thực làm rõ tính chất, niên đại và sự thay đổi của khu vực phía trước và sau nền điện Kính Thiên nói chung, các lối đi kết nối điện Kính Thiên với sân Long Trì ở phía trước nói riêng.

Theo kết quả khai quật, nghiên cứu, các bậc cấp và thành bậc của lối lên phía trước đã được sắp xếp lại song thành bậc được dựng trên nền mặt sân gạch của thời Lê Trung hưng. Các bằng chứng khảo cổ học cũng chỉ ra, các thành bậc của bộ thành bậc thứ nhất đều được đặt trên một lớp móng kiên cố, được đầm chặt bằng gạch ngói. Phía dưới lớp móng thời Lê Trung hưng còn có một lớp móng khác, được cho là lớp móng của thời Lê sơ.

Theo thống kê chưa đầy đủ, thành bậc thời Lê Trung hưng hiện còn khá nhiều, trong đó tiêu biểu có thể kể đến bộ thành bậc bằng đá ở Cổ Loa, bộ thành bậc ở Văn Miếu - Quốc tử giám (Hà Nội), bộ thành bậc chùa Quỳnh Lâm (niên đại 1740), chùa Thổ Hà (Bắc Ninh),vv… các thành bậc này đều gắn với các kiến trúc tín ngưỡng, tôn giáo. Bộ thành bậc thứ hai của điện Kính Thiên là bộ thành bậc của kiến trúc điện thị triều thời Lê Trung hưng duy nhất hiện còn.

Kích thước, cấu trúc và hoa văn trang trí của thành bậc không bắt gặp, không lặp lại ở các di tích, di vật cùng loại khác. Một số nhà nghiên cứu cho rằng, bộ thành bậc thứ hai của điện Kính Thiên có nhiều nét tương đồng với thành bậc Cổ Loa song xem xét kỹ lưỡng đa phần các nhà nghiên cứu đều thống nhất rằng, thành bậc đá ở Cổ Loa chỉ có nét tương đồng về hình khối, họa tiết hoa văn có nhiều khác biệt so với bộ thành bậc thứ hai của điện Kính Thiên. 

Mảng chạm khắc đồ án trang trí cá hóa rồng ở hai mặt ngoài của thành bậc là đề tài quen nhưng cách thể hiện lại độc đáo và khác lạ. Thường đề tài cá hóa rồng thường gắn liền với cảnh vượt ngũ môn. Ở đây, các bức chạm diễn tả cá hóa rồng trong đầm sen. Các tư liệu cho thấy, đề tài này còn được chạm khắc trên thành bậc của đàn tế Nam Giao ở Thăng Long thời Lê Trung hưng. 

Tuy nhiên thành bậc của đàn tế Nam Giao hiện không còn. Cũng có tài liệu cho rằng thành bậc kiến trúc lăng Hoàng Cao Khai sao chép lại đồ án của mảng chạm này. Kết quả khảo sát tại hiện trường lăng Hoàng Cao Khải tại ấp Thái Hà cho thấy, đó là sự nhầm lẫn, thành bậc ở lăng Hoàng Cao Khải không sao chép lại đồ án của mạng chạm này. Như vậy, với các tư liệu hiện có, có thể khẳng định, mảng chạm đồ án trang trí cá hóa rồng ở hai mặt ngoài của thành bậc là một đồ án độc bản.

×