Sở hữu diện tích rộng rãi ấn tượng lên đến 300ha với các công trình kiến trúc có giá trị cao về mặt văn hóa, lịch sử cùng cảnh sắc non nước hữu tình, Cố đô Hoa Lư là một trong bốn vùng lõi thuộc Quần thể danh thắng Tràng An, được UNESCO chính thức công nhận là di sản văn hóa kép đầu tiên và duy nhất tại Đông Nam Á vào năm 2014. Cố đô cũng là một trong những điểm tham quan tại Ninh Bình được nhiều du khách yêu thích.

Kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến tập quyền Việt Nam

Hoa Lư được chọn là kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến tập quyền khi Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng Đế năm 968….Ngày nay dấu tích của Cố Đô Hoa Lư thuộc xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình, cách thủ đô Hà Nội gần 100km về phía Nam.

Tuy chỉ được chọn làm kinh đô của nước Đại Cồ Việt trong thời gian ngắn ngủi ( 42 năm ) nhưng tại nơi đây đã diễn ra rất nhiều sự kiện có liên quan đến vận mệnh của cả dân tộc như gắn với sự nghiệp của ba triều đại liên tiếp là nhà Đinh, nhà Tiền Lê và nhà Lý với các dấu ấn lịch sử: thống nhất giang sơn, đánh Tống dẹp Chiêm và phát tích quá trình định đô Hà Nội.

Mảnh đất này là nơi đã chứng kiến sự nghiệp dựng nước và giữ nước oai hùng của 12 năm triều Đinh (968-980), 29 năm triều Tiền Lê (980-1009) và đầu nhà Lý (1009-1010).

Với địa thế đồi núi trùng điệp bao bọc xung quanh vành đai kinh đô như tấm bình phong vững chãi, cùng dòng Hoàng Long uốn khúc và cánh đồng Nho Quan, Gia Viễn với hào sâu, Hoa Lư là vùng đất có giá trị cao về mặt quân sự. Chính tại vùng đất này, năm 968, Đinh Bộ Lĩnh đã dẹp loạn 12 sứ quân, lên ngôi hoàng đế, lập ra nước Đại Cồ Việt oai hùng, và Hoa Lư trở thành trung tâm chính trị, đồng thời là đế đô đầu tiên của nước ta.

Đến thời vua Lý Thái Tổ, vua đã đưa ra quyết định dời dô lịch sử, và Hoàng thành Thăng Long chính là nơi được lựa chọn khi ông nhận ra kinh đô Hoa Lư chật hẹp, khó mở mang thành đô và không phù hợp với vị thế đất nước lúc bấy giờ.

Chính quyết định mang tính chất lịch sử này đã kết thúc những tháng ngày Hoa Lư là vùng đất cố đô của nước ta. Tuy sau này các vua không sinh sống tại đây nữa, nhưng Cố đô Hoa Lư vẫn tiếp tục được xây dựng những công trình kiến trúc kiên cố với đền, chùa, đền thờ và được bảo tồn cho đến tận ngày nay.

Theo sử sách thì cố đô Hoa Lư và đôi câu đối ở đền Vua Đinh thì thấy rằng: Hoa Lư xưa là một cung điện nguy nga, tráng lệ không kém gì Thành Trường An " Cồ Việt Quốc Đương Tống Khai Bảo-Hoa Lư Đô Thị Hán Trường An "….

Nếu nhìn về mặt địa lý sẽ hiểu vì sao khi lên Ngôi Vua Đinh Tiên Hoàng lại lựa chọn Hoa Lư làm kinh đô bởi những núi đồi trùng điệp bao bọc xung quanh vòng đai kinh đô như tấm bình phong; sông Hoàng Long uốn khúc và cánh đồng Nho Quan, Gia Viễn mênh mông là hào sâu thiên nhiên rất thuận lợi về mặt quân sự.

Kinh đô Hoa Lư xưa rộng khoảng 300ha, gồm Thành Ngoại, Thành Nội và Thành Nam, được bao quanh bởi hàng loạt ni đá vòng cung, cảnh quan hùng vĩ, khoảng trống giữa các sườn núi được xây kín bằng đất ken gạch, chân thành có gạch bó, đắp cao từ 8-10 mét.

Thành Ngoại rộng khoảng 140ha thuộc địa phận thôn Yên Thành, xã Trường Yên. Ðây là cung điện chính mà khu vực đền Ðinh, đền Lê là trung tâm và cũng chính là nơi vua Ðinh Tiên Hoàng cắm cờ dựng nước. Trước cung điện có núi Mã Yên tương truyền vua Ðinh đã lấy nơi này làm án.

Kinh thành Hoa Lư xưa gồm 2 vòng thành nằm cạnh nhau và một vùng núi kề sát. 3 vòng tạo thành hình giống số 80 hướng về phía đông. Theo cách bố trí thời Đinh Lê các nhà nghiên cứu chia làm 3 vòng thành là thành Đông, thành Tây và thành Nam.

Tuy nhiên do thành Nam chỉ là vùng căn cứ quân sự hiểm trở, phòng thủ mặt sau mà nó thường được dân gian gọi riêng là thành Tràng An, 2 vòng thành kia là nơi đặt cung điện nên còn được gọi là thành Hoa Lư…. Đến năm 1010 Vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long thì Hoa Lư chỉ còn là Cố Đô được coi là một căn cứ địa quân sự hết sức quan trọng của quân và dân Đại Việt dưới các triều đại: Lý-Trần-Lê-Mạc-Tây Sơn…..

Đặc biệt, mặt long sàng tại đền vua Đinh (Đinh Bộ Lĩnh-Đinh Tiên Hoàng ở cố đô Hoa Lư, Ninh Bình) thể hiện một hình tượng độc nhất vô nhị trong lịch sử điêu khắc Việt Nam, đó là rồng mang bàn tay phụ nữ. Chiếc long sàng này cùng long sàng trước Ngọ môn quan của đền đã được công nhận là Bảo vật quốc gia. (Ảnh: Xuân Mai/Vietnam+)

 Ngày nay hình ảnh của Cố đô Hoa Lư tuy không còn nguyên vẹn mà thay vào đó là đền thờ Vua Đinh, Vua Lê được dựng ngay trên nền của Cố Đô Hoa Lư xưa.

Hai ngôi đền cách nhau khoảng 500m, do khoảng cách gần nhau nên du khách thường gọi " Cố Đô Hoa Lư " là " Đền Vua Đinh-Vua Lê."

Ðền vua Ðinh được xây theo kiểu "Nội công ngoại quốc" trên nền cung điện chính thuở xưa, uy nghi với ngọ môn quan, hồ sen, núi Giả, vườn hoa, nghi môn ngoại, nghi môn nội cùng ba tòa bái đường, Thiêu hương và hậu cung.

Tại bái đường có "Long Sàng" làm bằng đá nguyên khối với đôi nghê đá rất sống động. Tiếp đó là nhà thiêu hương thờ các vị khai quốc công thần. Trong cùng là hậu cung đặt tượng vua Ðinh Tiên Hoàng cùng các con trai ông.

Ðền vua Ðinh được xây theo kiểu "Nội công ngoại quốc" trên nền cung điện chính thuở xưa, uy nghi với ngọ môn quan, hồ sen, núi Giả, vườn hoa, nghi môn ngoại, nghi môn nội cùng ba tòa bái đường, Thiêu hương và hậu cung.

Các hình chạm khắc trên đá, trên gỗ với các đề tài rồng, mây, tiên nữ, hoa lá… trang trí tại đền đều khá tinh xảo.

Ðền vua Lê nằm cách đền vua Ðinh chừng 500 mét thờ vua Lê Ðại Hành. Ðền vua Lê có quy mô nhỏ hơn nhưng có có ba tòa: Bái đường, Thiêu hương thờ Phạm Cự Lượng, người đã có công giúp Lê Hoàn lên ngôi; Chính cung - thờ vua Lê Ðại Hành (tức Lê Hoàn) ở giữa, bên phải là Lê Ngọa Triều (con trai vua Lê), bên trái là Hoàng hậu Dương Vân Nga.

Ðền vua Lê còn giữ nhiều dấu tích kiến trúc cổ với những mảng chạm trổ công phu, điêu luyện. Tại đây người ta đã tìm thấy di tích nền cung điện cũ cùng một số gốm sứ cổ. Những hiện vật quý này được lưu giữ tại phòng bảo tàng phía trái khu đền.

Bên trong đền thờ vua Lê Đại Hành (Lê Hoàn) tại cố đô Hoa Lư (Ninh Bình). (Ảnh: Xuân Mai/Vietnam+)

Khu di tích Hoa Lư còn có một số ngôi chùa khá đẹp như chùa Ngân Xuyên (gần chân núi Mã Yên), chùa Nhất Trụ (cách đền vua Lê khoảng 200 mét) thu hút được nhiều du khách đến dâng hương, vãn cảnh.

Với khoảng cách 100km tính từ Hà Nội và sự thuận tiện của hệ thống giao thông thì du khách chỉ mất khoảng hơn hai tiếng đồng hồ đi ôtô… 

Du khách cũng có thể kết hợp việc thăm Hoa Lưu với một số thắng cảnh nổi tiếng khác ở Ninh Bình như khu du lịch Bái Đính-Tràng An, Tam Cốc-Bích Động, Nhà Thờ Đá Phát Diệm hoặc Thung Nham, Vân Long…

Bảo tồn và phát huy giá trị di sản cố đô Hoa Lư

Mới đây, ngày 12/8, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình phối hợp với Viện Bảo tồn di tích (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức hội thảo khoa học "Nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di sản Cố đô Hoa Lư."

Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Cố đô Hoa Lư được xếp hạng Di tích quốc gia đợt đầu tiên năm 1962, đến năm 2012 được xếp hạng Di tích cấp quốc gia đặc biệt.

Vẻ đẹp đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng (Đinh Bộ Lĩnh) tại cố đô Hoa Lư (Ninh Bình) mang nét cổ kính trầm mặc vào buổi đêm. (Ảnh: Minh Đức/TTXVN)

Cố đô Hoa Lư là một trong 3 vùng lõi thuộc quần thể danh thắng Tràng An. Trong thư tịch Việt Nam đã có nhiều công trình nhắc đến Cố đô Hoa Lư trong lịch sử như Việt sử lược, An Nam chí lược, Dư địa chí, Đại Việt sử ký toàn thư... nhưng chủ yếu đề cập một cách sơ lược.

Tại nhiều hội thảo gần đây liên quan đến di tích quốc gia đặc biệt này, nhiều nhà khoa học đã thống nhất đánh giá kinh đô Hoa Lư có một vị trí đặc biệt đối với việc nghiên cứu lịch sử thời nhà Đinh và Tiền Lê, một kinh đô phồn thịnh, đồng thời là một kiến trúc quân sự quy mô.

Theo Thạc sỹ, Kiến trúc sư Đặng Khánh Ngọc, Quyền Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích tổng hợp nhiều tại liệu cho thấy quy mô của Kinh đô Hoa Lư xưa rộng khoảng 300ha, được bao quanh bởi hàng loạt núi đá, cảnh quan hùng vĩ.

Dân gian có câu "Nhà Đinh xây thành, nhà Lê dựng điện" nói lên việc nhà Đinh lợi dụng địa thế núi sông, hào nước, hang động để xây dựng các vòng thành nhằm tạo lập và bảo vệ kinh đô, nhà Lê cho xây dựng một loạt cung điện như Bách Bảo Thiên Tuế, Phong Lưu, Tử Hoa, Bồng Lai, Trường Xuân...

Hội thảo nhằm đánh giá vai trò, vị trí, đặc điểm, quy mô của Kinh đô Hoa Lư trong lịch sử; đánh giá quá trình quản lý, tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử-văn hóa Cố đô Hoa Lư từ trước tới nay, từ đó đề xuất các phương hướng, nhiệm vụ, giải pháp để bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị di sản Cố đô Hoa Lư trong thời gian tới.

Ban Tổ chức hội thảo đã nhận được hơn 20 ý kiến, tham luận, tập trung vào 4 nhóm chủ đề trọng tâm như đánh giá lại toàn bộ kết quả khảo sát, nghiên cứu khoa học, quá trình can thiệp đối với Cố đô Hoa Lư từ trước tới nay; xác định, phân tích làm rõ vị trí, vai trò của Cố đô Hoa Lư trong tiến trình lịch sử dân tộc; đánh giá tổng quát hiệu quả công tác bảo tồn, phát huy giá trị khu di tích trong giai đoạn hiện nay; xác định hệ thống các văn bản có giá trị khả thi, đề xuất phương hướng, nhiệm vụ, giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản của khu di tích kiến trúc nghệ thuật Cố đô Hoa Lư trong sự gắn kết với khu vực quần thể di sản Tràng An.

Giáo sư, Tiến sỹ Đinh Khắc Thuân, Viện Nghiên cứu Hán Nôm-Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đề cập sâu đến di sản Hán Nôm ở Cố đô Hoa Lư; cho rằng nơi đây lưu trữ các di tích lịch sử qua nhiều thời đại vô cùng quan trọng, trung tâm khu di tích gắn với các di tích liên quan đến vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Đại Hành, cùng các nhân vật, di tích tôn giáo, tín ngưỡng từ thời đầu độc lập tự chủ. 

Hầu hết các di tích này đều để lại kho tàng di sản Hán Nôm quý giá, đơn cử như văn bia tại các di tích thuộc lăng Yên Ngựa, đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Đại Hành...

Tham luận của Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Quang Ngọc (Đại học Quốc gia Hà Nội) mang đến cho hội thảo thêm một cách nhận diện không gian lịch sử, văn hóa đô thị Hoa Lư; chỉ ra Hoa Lư là vùng đất khá rộng lớn, tương đương với phần lớn huyện Hoa Lư và một phần huyện Gia Viễn (tỉnh Ninh Bình) ngày nay, ở thế kỷ X vẫn nằm kề sát biển, lại được bao bọc bởi dải núi đá vôi hiểm trở và hệ thống sông ngòi chằng chịt.

Nhà Đinh dựa hẳn vào hệ thống dãy núi đá vôi hiểm yếu, kết hợp với địa hình sông suối, bến bãi trong vùng động Hoa Lư để xây dựng các tòa thành kiên cố, gồm Thành Ngoại, Thành Nội và Thành Nam.

Nhiều tham luận tại hội thảo cũng đánh giá cao công tác trùng tu, tôn tạo di tích ở khu vực trung tâm khu di tích Cố đô Hoa Lư trong lịch sử cũng như trong giai đoạn hiện nay; đồng thời đề xuất nhiều ý kiến bảo tồn và phát huy giá trị của di tích trong thời gian tới, như quy hoạch khu di tích lịch sử-văn hóa Cố đô Hoa Lư thành công viên lịch sử; bảo tồn, phát huy di sản Hoa Lư từ góc nhìn khảo cổ học.