Nhà Trần, từ đất Quảng Ninh đến đất Nam Định, Thái Bình

Kết quả nghiên cứu khoa học gần đây đã khẳng định: nếu xét về quê hương, nhà Trần có ba nơi, thứ nhất là Dương trạch ở xã An Sinh, huyện Đông Triều, tỉnh Hải Dương (nay TX Đông Triều thuộc Quảng Ninh); thứ hai là Dương trạch ở xã Tức Mặc, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định (nay là phường Lộc Vượng, TP Nam Định, tỉnh Nam Định); thứ ba là Âm phần ở xã Thái Đường huyện Hưng Nhân, tỉnh Thái Bình (nay là xã Tiến Đức, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình).

Trong ba nơi này, nơi quan trọng nhất là An Sinh (Đông Triều) vì ở đây có Thái miếu, mà dân gian quen gọi là đền Thái.

Khu di tích nhà Trần tại Đông Triều bao gồm hệ thống đền thờ, lăng miếu các

Đền thờ lăng miếu các vua Trần toạ lạc trên mảnh đất có non bình thuỷ tụ, diện tích khoảng 15km2 từ núi Đạm Thuỷ xã Thủy An tới núi Ngoạ Vân thuộc xã An Sinh, (Đông Triều). Đây là khu di tích có giá trị tiêu biểu về văn hoá nghệ thuật.

Chiếc hộp hoa sen bằng vàng này thuộc thời nhà Trần, lần đầu tiên phát hiện ở Việt Nam, cổ vật được phát hiện tại khu vực Suối 1, thôn Trại Lốc, xã An Sinh, TX Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh.

Lịch sử Việt Nam thế kỷ 13-14 (1226- 1400) gắn liền với công lao và sự phát triển rực rỡ của vương triều nhà Trần. Dưới đời Trần, các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội đều phát triển cao, tạo nên nền văn hóa đặc sắc của nước Đại Việt thời Trần.

Nếu quần thể đền Trần (Nam Định) là nơi vị họ tổ nhà Trần định cư ban đầu thì vùng đất Hưng Hà (Thái Bình) được xác định là quê hương, là nơi khởi nghiệp của gia tộc họ Trần cách đây gần 800 năm.

Tổ tiên nhà Trần vốn làm nghề đánh cá từ đất Đông Triều. Đến đời Trần Kinh thì chuyển về Tức Mặc (Nam Định) và qua đời ở đó.

Con trai Trần Kinh là Trần Hấp, nhờ tìm được thế đất thiêng đã dời mộ bố về táng tại Mả Sao, hương Thái Đường, phủ Long Hưng, nay thuộc xã Tiến Đức (Hưng Hà) và cư trú tại đây.

Từ nghề đánh cá, Trần Hấp cùng con cháu sau chuyển dần lên bờ làm ruộng và trở nên giàu có, ngày càng có thế lực mạnh để bước vào vũ đài chính trị. Đến đời thứ tư thì Trần Cảnh được trao ngôi báu từ nhà Lý.

Khi đã thành vương triều Trần, vùng đất Thái Đường - Long Hưng xưa, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình ngày nay được chọn làm nơi xây dựng các đền thờ, lăng tẩm của Hoàng tộc nhà Trần.

Thái tổ Trần Thừa được táng tại Thọ lăng. Thái Tông táng tại Chiêu lăng. Thánh Tông táng tại Dụ lăng, Nhân Tông táng tại Đức lăng.

Đất Lộc Vượng ở Nam Định nhà Trần cho xây hành cung Tứ Mặc

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, năm 1225 dưới sự sắp xếp của Trần Thủ Độ, nữ vương triều Lý là Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh, mở ra một triều đại mới - triều đại nhà Trần. Trần Cảnh lên ngôi vua lấy hiệu là Thái Tông.

Trần Thái Tông là con thứ của Trần Thừa, mẹ họ Lê, quê ở làng Tức Mặc, nay là phường Lộc Vượng, ngoại thành Nam Định.

Theo quy hoạch năm 2008, tỉnh Nam Định thuộc vùng duyên hải Bắc Bộ. Vùng đất có diện tích 1.669 km2 này tương đối bằng phẳng, chủ yếu là đồng bằng thấp trũng và đồng bằng ven biển. Nam Định tiếp giáp các tỉnh Thái Bình, Hà Nam, Ninh Bình.

Từ năm 1239 vua Trần Thái Tông cho xây hành cung ở quê hương Tức Mặc để lúc thư nhàn về thăm.

Đền Trần xây trên đất Tức Mặc, nay là phường Lộc Vượng, TP Nam Định, tỉnh Nam Định.

Đến năm 1262, Thái Thượng hoàng Trần Thái Tông tới hành cung ở Tức Mặc, ban yến tiệc cho dân và thăng làng lên thành phủ Thiên Trường, dựng tiếp cung Trùng Quang để các vua đã nhường ngôi về ở và dựng thêm một cung riêng cho các vua đương triều mỗi khi về thăm Thái Thượng hoàng nghỉ tại đó.

Hơn bảy trăm năm trôi qua, cung điện cũ đã không còn. Khu di tích đền Trần ngày nay gồm ba công trình kiến trúc chính được xây dựng trên nền cung điện cũ là đền Thiên Trường (hay đền Thượng); đền Cố Trạch (hay đền Hạ) và đền Trùng Hoa.

Trong đó, đền Thiên Trường đặt bài vị thờ 14 vua Trần; đền Cố Trạch thờ Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn và gia quyến; đền Trùng Hoa có tượng đồng của 14 hoàng đế nhà Trần, bài vị thờ hội đồng các quan.

Hàng năm tại Khu di tích lịch sử - văn hóa Đền Trần - chùa Phổ Minh có hai kỳ lễ hội là lễ Khai ấn đầu xuân (15 tháng giêng âm lịch) và lễ hội tháng Tám (ngày 15-20 tháng 8 âm lịch) để tưởng nhớ công lao các vua Trần và anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo. Cả hai kỳ lễ, lễ hội đều mang tính chất vùng, thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

Hành cung Vũ Lâm ở Ninh Bình, nơi vua nhà Trần phát ra các mệnh lệnh chống giặc Nguyên-Mông

Hành cung Vũ Lâm (đặt tại vùng Hoa Lư, Tràng An-Ninh Bình) không chỉ là minh chứng cho sự tài tình trong chiến lược quân sự của nhà Trần, mà còn thể hiện tầm nhìn sâu rộng của triều Trần trong việc gắn kết giữa chính trị, quân sự và văn hóa, tôn giáo.

Dưới triều Trần, Hành cung Vũ Lâm đóng vai trò là trung tâm quân sự và chính trị quan trọng, gắn liền với cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông.

Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ hai (1285), các vua Trần đã chọn Tràng An để xây dựng căn cứ kháng chiến, củng cố lực lượng, rèn luyện binh khí, tích trữ lương thảo chuẩn bị cho các cuộc phản công chống quân Nguyên Mông.

Chính từ Hành cung Vũ Lâm ở vùng Tràng An-Ninh Bình, những mưu lược quân sự của nhà Trần đã giúp quân dân Đại Việt làm nên những chiến thắng vang dội.

Bức họa mô tả Trần Nhân Tông từ Hành cung Vũ Lâm xuất du. Hành cung Vũ Lâm, nơi chỉ huy kháng chiến chống quân Nguyên-Mông, nay thuộc TP Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình.

Đặc biệt là địa thế, dấu tích, vị trí hành cung Vũ Lâm qua tài liệu khảo cổ học và tài liệu địa chí, lịch sử.

Trong giai đoạn nắm giữ quyền lực, nhà Trần (1225 - 1400) vẫn đóng đô ở kinh thành Thăng Long, tiếp nối sự hưng thịnh từ đời nhà Lý.

Ngoài ra, nhà Trần còn 3 hành cung quy mô khác, đó là: Hành cung Thiên Trường ở Nam Định, Hành cung Lỗ Giang ở Thái Bình và Hành cung Vũ Lâm ở Ninh Bình.

Khác với Hành cung Thiên Trường và Lỗ Giang đã được minh định qua các chứng cứ khảo cổ lịch sử, Hành cung Vũ Lâm mới chỉ được xác định vị trí một cách tương đối và chưa được làm rõ về quy mô và mặt bằng kiến trúc.

Nhiều căn cứ kháng chiến được hình thành, trong đó Vũ Lâm - nơi các vua Trần chọn làm địa điểm đầu não quan trọng nhất, là nơi giúp vua tôi triều Trần chiêu tập, củng cố lực lượng để chiến thắng quân xâm lược Nguyên Mông.

Đây cũng là nơi là vua Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông lập am tu hành đạo Phật và trở thành người có ảnh hưởng lớn đến sự hình thành Thiền phái Trúc Lâm cuối thế kỷ XIII.

Hành cung Vũ Lâm lúc đầu được xây dựng với mục đích làm nơi nghỉ dưỡng để Thượng hoàng Trần Thái Tông chuẩn bị cho sự nghiệp tu hành. 

Tuy nhiên, khi cuộc xâm lược Đại Việt lần thứ hai của nhà Nguyên cận kề thì Hành cung Vũ Lâm trở thành nơi đặt đại bản doanh kháng chiến.

Khi cả triều đình tạm rút về Trường Yên thì Hành cung Vũ Lâm trở thành nơi thiết triều và bảo vệ an toàn cho hoàng tộc, triều đình...

Bên cạnh đó, vua Trần Thái Tông cũng cho xây dựng một số cơ sở tự viện, mà ngày nay còn được lưu truyền như chùa Sở, chùa Thông, chùa Khả Lương, chùa Khai Phúc, chùa A Nậu.

Đền Trần Thương ở Hà Nam-Bình đồ kiến trúc liên tưởng đến phủ đệ của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn

Đền Trần Thương (xã Nhân Đạo cũ, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam) thờ Quốc công tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn cùng gia quyến và các Bộ tướng. Tương truyền, ngôi đền được xây dựng trên nền kho lương chính (trong 6 kho) mà Trần Hưng Đạo cho lập trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên – Mông lần thứ 2 (1285).

Tương truyền rằng, trên đường đánh quân Nguyên-Mông, bằng nhãn quan của nhà quân sự, nhà chính trị lỗi lạc, Trần Quốc Tuấn chọn đất Trần Thương lập sáu kho lương (khu vực đền Trần Thương là kho lương chính) để phục vụ cho cuộc kháng chiến chống quân Nguyên-Mông lần thứ hai (năm 1285).

Địa thế nơi đây rất thuận tiện cho việc vận chuyển, tích trữ lương thảo của triều đình. Khi chiến thắng trở về,Trần Quốc Tuấn đã mở kho lương tổ chức khao quân và nhân dân mừng chiến thắng.

Sau khi Hưng Đạo Đại Vương qua đời, để tưởng nhớ công ơn của ngài, vào thời hậu Lê năm 1783, nhân dân làng Miễu đã lập đền trên đất kho lương ấy để thờ phụng. Đền Trần Thương trở thành tôn miếu linh thiêng của đất nước. Nhân dân tôn vinh Hưng Đạo Đại Vương là Đức Thánh, là "Cửu Thiên Vũ Đế" từ trên trời hiển ứng xuống giúp dân, giúp nước, diệt trừ ma quỷ, giặc giã.

Dân gian vẫn truyền tụng đền Trần Thương được xây dựng trên thế đất “hình nhân bái tướng” tức là hình người lạy (bái). Khi tìm hiểu, các cụ cao niên trong thôn cho biết: Hình nhân là người phụ nữ nằm nghiêng về bên trái; đầu là gồ đất cao sau hậu cung, hai tai là hai cái giếng đăng đối ngang hậu cung, giếng bên trái hơi dẹt (vì nằm nghiêng bên trái), miệng là cái giếng tròn nằm giữa Tiền đường và Trung đường, nhân dân địa phương quen gọi là “hồ khẩu”, hai nhũ (vú) là hai giếng trong đăng đối ngoài nghi môn nội. Hai tay và hai chân của hình nhân nằm ở đất bên kia hai ao và duỗi về phía trước (cổng đền).

Di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thương, ở xã Nhân Đạo cũ, huyện Lý Nhân (tỉnh Hà Nam) thờ Quốc công tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Tương truyền, trên đường đánh quân Nguyên-Mông, bằng nhãn quan của nhà quân sự, nhà chính trị lỗi lạc, Trần Quốc Tuấn chọn đất Trần Thương lập sáu kho lương. Ảnh: Chu Bình.

Đền Trần Thương xây dựng ở địa điểm gắn bó với sông nước (sông Hồng, sông Trần Thương). Đây cũng là đặc điểm của thái ấp thời Trần.

Chỉ xin dẫn vài thí dụ: Thái ấp của Trần Hưng Đạo được triều đình phân phong ở hương Vạn Kiếp, lộ Lạng Giang thời Trần (nay thuộc xã Hưng Đạo, huyện Chí Linh, Hải Dương), trung tâm là thung lũng Kiếp Bạc có sông Vang ở phía Tây đổ nước vào sông Sách ở phía Nam.

Phủ đệ của Trần Hưng Đạo được xây dựng trong thung lũng Kiếp Bạc với các công trình để ở, doanh trại và công trình phục vụ. Ngoài tính chất cư trú, Thái ấp còn là cứ điểm quân sự, vì vậy từ sông Sách một hào nước đã được đào bao trọn lấy phủ đệ.

Thái ấp Quắc Hương của Trần Thủ Độ (nay thuộc làng Vọc, xã Vũ Bản, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam) phía Đông là sông Ninh Giang, phía Bắc là sông Cụt, để bảo vệ phủ đệ, người xưa đã đào một con sông nối với sông Ninh Giang, lượn vòng bao quanh phủ đệ. Theo sử sách, Thái ấp của Trần Thủ Độ đồng thời là căn cứ bảo vệ hành cung Thiên Trường của nhà Trần.

Như vậy, sáp nhập tỉnh Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình thành công, sau hợp nhất, tỉnh mới mang tên Ninh Bình sẽ là quê hương thứ 2 của nhà Trần, kết nối các di tích quốc gia, di tích lịch sử, di chỉ khảo cổ về hào khí Đông A của vương triều nhà Trần trong việc 3 lần kháng chiến, chiến thắng quân Nguyên-Mông xâm lược Đại Việt.

×