Vào năm 968, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế đặt tên nước là Đại Cồ Việt với ý nghĩa là nước Việt lớn. Đến năm 1054, vua Lý Thánh Tông đã đổi quốc hiệu thành Đại Việt, vẫn mang ý nghĩa là một nước Việt lớn, sánh cùng Đại Tống. 

Tuy “mỗi đằng hùng cứ một phương”, nhưng các triều đại Trung Hoa vẫn coi họ là thiên triều mà các nước lân bang là chư hầu. Khi các vua của Đại Việt lên ngôi phải cử sứ thần sang xin phong vương. Khi các triều đại phía Trung Hoa có đại sự như vua này mất, vua khác lên ngôi thì Đại Việt phải cử sứ thần sang báo đáp, triều cống. 

Cùng với đó còn những sứ thần được cử đi để thuyết đàm về những vụ việc người Trung Hoa xâm nhập chủ quyền, khai thác tài nguyên rừng, biển trên lãnh thổ Đại Việt...

Dưới thời phong kiến, những người được chọn cử đi làm Chánh sứ, Phó sứ phải là những trí thức đại khoa, học rộng, đỗ cao, có tài ứng đối, giàu lòng tự tôn dân tộc và giàu bản lĩnh. 

Trong lịch sử, Thái Bình có 3 nhân vật hiển hách khoa danh vào bậc nhất là Tam nguyên Trạng nguyên Phạm Đôn Lễ, Trạng nguyên Đỗ Lý Khiêm và Tam nguyên Bảng nhãn Lê Quý Đôn thì cả ba vị này đều là những sứ thần kiệt hiệt.

Nguồn tư liệu về người Thái Bình đi sứ sang phương Bắc ở các triều đại Lý, Trần, Hồ thật hiếm hoi. Vào thời Trần có Bùi Mộc Đạc (1264 - 1326), quê làng Tri Lai, nay thuộc thành phố Thái Bình được cử đi sứ. 

Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép năm Bính Ngọ (1306): “Sai Hàn lâm học sĩ Lê Tông Nguyên, Trung thị đại phu Bùi Mộc Đạc sang Nguyên đáp lễ”. Từ thời Lê Thánh Tông (1460 - 1497) trở về sau đa phần các triều vua đều có người Thái Bình được cử làm Chánh sứ, Phó sứ, hoặc tham gia đoàn sứ bộ sang phương Bắc. 

Theo thống kê chưa đầy đủ cho thấy, trải các triều Lê sơ, nhà Mạc, Lê trung hưng, nhà Tây Sơn, nhà Nguyễn (thế kỷ XV - XIX) đã xuất hiện không dưới 30 trí thức đại khoa quê Thái Bình được cử đi làm Chánh hoặc Phó sứ và hàng trăm vị học quan quê Thái Bình tham gia các đoàn sứ bộ với những cương vị khác nhau. Có thể lược điểm một số gương mặt tiêu biểu:

Thám hoa Quách Đình Bảo (1440 - 1507), quê xã Thái Phúc, huyện Thái Thụy. Vào năm Canh Dần (1748) được cử đi sứ nhà Minh tâu về việc người Minh vào lấn cướp vùng biên, xâm nhập khai thác tài nguyên biển. Cảm phục tài năng biện bác của ông, vua Minh ra chỉ dụ cấm những việc làm sai trái của người Minh.

Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm (1445 - 1505), là em ruột Quách Đình Bảo. Năm Nhâm Tuất (1502), làm Chánh sứ sang nhà Minh. Qua thơ văn, đối đáp, các nhân sĩ Trung Hoa vô cùng thán phục, vua Minh khen là đáng được sánh ngang với nhân tài thời Tam đại (Hạ, Thương, Chu).

Năm Đinh Tỵ (1497), triều đình nhà Lê cử một đoàn sứ bộ sang nhà Minh để báo tang Lê Thánh Tông và xin phong vương cho vua Lê Hiến Tông. Điều đặc biệt là Chánh sứ và hai Phó sứ của đoàn sứ bộ này đều là người Thái Bình. 

Đó là Hoàng giáp Phạm Hưng Văn quê xã Đông Vinh, huyện Đông Hưng làm Chánh sứ. Hai Phó sứ là Hoàng giáp Nguyễn Hán Đình quê xã Minh Tân, huyện Đông Hưng và Hoàng giáp Nguyễn Hưởng Dung quê xã Thụy Dân, huyện Thái Thụy.

Trên đường về, đoàn sứ bộ nước ta cùng đi với hai đoàn sứ bộ nhà Minh sang viếng tang vua Lê Thánh Tông và phong vương cho vua Lê Hiến Tông. Khi đàm đạo, xướng họa văn chương, cả ba sứ thần quê Thái Bình đều được các nhân sĩ, trí thức Trung Hoa hết lời khen tụng. 

Khi hai đoàn sứ thần nhà Minh sang, Nguyễn Hán Đình được đặc cách tiếp sứ. Năm 1504, Hiến Tông mất, Túc Tông lên ngôi, ông lại sang sứ nhà Minh lần thứ hai.

Tam nguyên Trạng nguyên Phạm Đôn Lễ (1454 - ?), đỗ khoa Tân Sửu (1481), quê xã Tân Lễ, huyện Hưng Hà. Năm 1484, làm Chánh sứ sang nhà Minh. Nhân chuyến đi, ông học được kỹ thuật chế tác khung dệt chiếu, pha chế màu nhuộm cói... về nước truyền dạy lại cho dân làng. Được người đời tôn vinh là Trạng Chiếu.

Tiến sĩ Đặng Doãn Tu (1463 - ?), quê xã Đông Động, huyện Đông Hưng tham gia đoàn sứ bộ sang nhà Minh. Gặp khi nhà Minh đang có kỳ thi Hội, ông liền ghi tên dự thi và cũng đỗ Tiến sĩ. Được vua Minh ban biển đề “lưỡng quốc Tiến sĩ”.

Khu lưu niệm nhà bác học Lê Quý Đôn, xã Độc Lập (huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Dưới triều đại nhà Lê trung hưng, năm 1760, Bảng nhãn Lê Quý Đôn được cử làm Phó sứ sang nhà Thanh.

×