Hàng thập kỷ chi cho Khoa học và Công nghệ vẫn rất... khiêm tốn

Thực tế, trong dự toán ngân sách nhà nước hàng năm và các Nghị quyết của Quốc hội, chi cho khoa học và công nghệ thường trực là 2% tổng chi ngân sách. Tuy nhiên, dường như chưa bao giờ số chi ngân sách cho khoa học và công nghệ đạt và vượt mức này.

Cụ thể, theo số liệu của Bộ Tài chính, giai đoạn 2016- 2020, dự toán cho khoa học công nghệ từ 0,7% tổng chi ngân sách. cao nhất năm 2018 là 0,82%. Tuy nhiên, quyết toán, số chi thực tế chỉ 0,55%.

Trong cơ cấu chi cho khoa học và công nghệ, địa phương đóng góp rất thấp chỉ 22% đến 24%, còn lại từ 65% đến 70% là từ nguồn ngân sách của trung ương. Rõ ràng, số chi cho khoa học công nghệ còn rất thấp.

Năm 2025 theo Nghị quyết số 159/2024/QH15 về dự toán ngân sách nhà nước được Quốc hội thông qua tháng 11 năm 2024, dự toán chi cho khoa học công nghệ cũng chỉ chiếm 0,7% (tương ứng mức chi 11.316 tỷ đồng/ 1,55 triệu tỷ đồng số chi thường xuyên).

So với các nước, nguồn lực tài chính từ NSNN để đầu tư cho KHCN ở Việt Nam còn hạn chế (gần 0,6% GDP), trong khi tỷ lệ này tại Trung Quốc là 2,19% GDP; Nhật Bản đạt 3,26% GDP; Singapore đạt 1,95% GDP; Malaysia đạt 1,95% GDP…

Đặc biệt, do quy mô GDP của các quốc gia trên rất lớn nên số thực chi từ của các quốc gia này rất lớn, lên đến hàng chục tỷ USD/năm.

Tại Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Bộ Chính trị xác định phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đang là yếu tố quyết định phát triển của các quốc gia; là điều kiện tiên quyết, thời cơ tốt nhất để nước ta phát triển giàu mạnh, hùng cường trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc.

Để hiện thực hoá chủ trương của Đảng, tại Kỳ họp bất thường vừa qua, Quốc hội đã thảo luận, thông qua Nghị quyết 193/2025/QH15 về thí điểm hàng loạt cơ chế đặt biệt để thí điểm đột phá cho khoa học công nghệ, cho chuyển đổi số quốc gia, để lĩnh vực này thực sự là động lực, là đột phá trong thời gian tới.

Đáng chú ý, trong chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm, năm 2025 phấn đấu chi cho lĩnh vực khoa học và công nghệ chiếm khoản 3% tổng chi ngân sách, phấn đấu tỷ lệ chi cho khoa học công nghệ tương đương 2% GDP. Bên cạnh đó, xây dựng và ban hành danh mục công nghệ chiến lược của Việt Nam để tập trung nguồn lực vào phát triển

Trao đổi với PV Dân Việt, GS Nguyễn Mại, chuyên gia kinh tế, Chủ tịch Hiệp hội doanh nghiệp đầu tư nước ngoài nhấn mạnh: Các chủ trương chính sách của Trung ương Đảng, Bộ Chính trị, của Tổng Bí thư và Thủ tướng là những quyết sách cực kỳ quan trọng vạch đường lối và hướng đi cho đất nước. Chúng ta đặt mục tiêu, khát vọng trở thành nước giàu mạnh, vậy phải có những quyết sách đúng, trúng. Và một trong những quyết sách về khoa học công nghệ bước đầu theo tôi là rất đúng.

Ông Mại cho rằng, dẫu sao từ ý chí đến hành động thực tế để có hiệu quả cần có thời gian, cần thực tiễn phản ánh, chứng minh và cộng đồng hiện thực hoá. Song chúng ta thấy, không nước nào giàu mạnh, thịnh vượng mà đứng được trên đôi chân của người khác, làm gia công mãi được.

Trong chính sách về phát triển công nghệ, theo giới chuyên gia có ba cơ chế, nhiệm vụ cực kỳ quan trọng là: Một là tăng chi ngân sách và quyết toán chi cho khoa học công nghệ vượt 3% tổng chi ngân sách. Hai là khoán chi đến từng sản phẩm, công trình và cho phép nhà nghiên cứu, doanh nghiệp tham gia nghiên cứu khoa học công nghệ được thương mại hoá ngay sản phẩm; thứ ba là chấp nhận rủi ro, không truy cứu trách nhiệm các đối tượng tham gia nghiên cứu khoa học khi họ thực hiện nghiên cứu khoa học tuân thủ đúng quy định.

Về chi ngân sách, theo GS Nguyễn Mại nhiều năm qua chúng ta luôn duy trì 2% chi ngân sách cho khoa học công nghệ, số chi này là phù hợp song chưa năm nào giải ngân được con số như kỳ vọng. Nguyên nhân chính là do các cơ chế chính sách chồng chéo, bó buộc.

GS Mại cho rằng, việc quyết định tăng ngân sách lên 3% năm 2025 và tiếp tục tăng trong 5 năm tiếp theo, phấn đấu số chi cho khoa học công nghệ là 2%/ GDP thể hiện quyết tâm lớn, phù hợp với bối cảnh hiện tại với các cơ chế đặc biệt được xây dựng, xác định.

GS Mại phân tích: ”Suốt hàng chục năm qua, Việt Nam thành công với mô hình lấy lợi ích gia công, giá lao động rẻ, thâm dụng vốn để đổi mới, phát triển đất nước trở thành nước xuất khẩu lớn, tăng trưởng GDP nhanh... Tuy nhiên, tình hình thế giới đã thay đổi, cách mạng công nghệ khiến các lợi thế về tài nguyên, lao động giá rẻ không còn phát huy. Việt Nam đứng trước thách thức không còn dư địa tăng trưởng nếu chỉ dựa vào các động lực cũ sẽ không thể vượt qua chính mình và phát triển cùng các quốc gia. Đơn cử như Singapore, đảo quốc sư tử bứt phá tăng tốc phát triển nhờ vào nền tảng mở cửa, cơ chế mở cửa nền, các quốc gia như Trung Quốc chi lượng tiền khổng lồ cho các nghiên cứu khoa học từ cơ bản, đến ứng dụng để tạo ra giá trị tăng khổng lồ cho nền kinh tế. Đó là xu thế, là hướng đi mà Việt Nam phải sớm đi”.

Không thể mãi dựa vào tài nguyên, gia công, vốn nước ngoài để thịnh vượng

PGS, TS Võ Đại Lược, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Thế giới cho rằng: “Các cường quốc trên thế giới đều có số chi lớn vào khoa học công nghệ vì đây là nguồn lực mới cho phát triển, trong đó đặc biệt là vật liệu mới, lực lượng sản xuất mới.

Theo ông Lược, ngoài khoản ngân sách của Nhà nước chi cho khoa học công nghệ rất lớn, các nước khác như Trung Quốc, Singapore đều xây dựng cơ chế mở, khuyến khích các startup (khởi nghiệp) về công nghệ, tiền ảo, thanh toán không tiền mặt, thương mại điện tử, vật liệu mới…. Từ đây, họ thu hút được lượng vốn đầu tư khổng lồ cho khoa học công nghệ từ đầu tư xã hội.

PGS Lược cho rằng: Vốn Nhà nước đảm nhiệm vai trò là vốn mồi, tham gia lập các Quỹ đầu tư, quỹ uỷ thác, quỹ mạo hiểm, đầu tư khoa học cơ bản, chuyên sâu, những sản phẩm đòi hỏi thời gian dài, sản phẩm lõi, chiến lược. Các sản phẩm khoa học ứng dụng, có thể áp dụng ngay vào cuộc sống, để dành “đất” cho các trường đại học, viện nghiên cứu tư nhân, các doanh nghiệp tham gia. Đó là sự khéo khôn trong sử dụng nguồn lực và là xu thế của thị trường cạnh tranh tự do nhằm đảm bảo mục tiêu cuối cùng, tối thượng là: Thị trường, Tự do và Hiệu quả.

Theo giới chuyên gia, với năng lực hiện có và nguồn ngân sách chưa lớn. Dù quyết tâm lấy khoa học công nghệ là động lực cho đổi mới, cho phát triển song cần “lựa cơm gắp mắm” đầu tư vào những lĩnh vực thực sự phù hợp với hoàn cảnh và nguồn lực đất nước, tránh cạnh tranh, đối đầu với các quốc gia có tiềm lực lớn mạnh để hạn chế cạnh tranh trực diện. Còn rất nhiều đường hướng, ngõ ngách phát triển có dư địa tăng trưởng cao.

“Việt Nam nên chú trọng vào nghiên cứu ứng dụng về công nghệ mang tính ứng dụng cao dựa trên các dự án chiến lược, các đòi hỏi bứt thiết của phát triển đất nước. Trong đó là vật liệu xây dựng mới, là giao thông đô thị thông minh, là kết nối giáo dục không khoảng cách, là nghiên cứu các công trình ứng dụng để vận hành và phát triển kinh tế biển (vận tải thông minh, nghiên cứu biển, năng lượng từ biển, tăng giá trị gia tăng từ biển…. Một đất nước 3/4 giáp biển, chúng ta chỉ mới khai thác được du lịch, trong khi đó vận tải biển, giá trị gia tăng từ thuỷ hải sản, năng lượng từ sóng biển là vẫn chưa nhiều”, ông Lược phân tích.

Cũng về chi ngân sách, PGS, TS Hoàng Văn Cường, Đại biểu Quốc hội, nguyên Phó Hiệu trưởng Đại học Kinh tế Quốc dân cho rằng: Một trong các chính sách lớn đối với khoa học và công nghệ là tăng chi tiêu gắn với khoán chi đến sản phẩm cuối cùng.

“Đây là giải pháp đột phá bởi các công trình nghiên cứu không thể tiến hành theo năm, theo tháng mà có thể kéo dài nhiều năm. Nếu chúng ta xin kinh phí năm một, năm sau không có kinh phí, công trình nghiên cứu khoa học lại dang dở, tạm gác lại chờ kinh phí.... Như vậy rất lãng phí nguồn lực", PGS Hoàng Văn Cường cho hay.

Theo ông Cường, muốn có sản phẩm khoa học công nghệ tốt, Nhà nước cần giao nhiệm vụ, đặt hàng đơn vị nghiên cứu, doanh nghiệp. Thậm chí có thể đặt hàng 3-5 năm và các trường đại học cũng cần là nhân tố, yếu tố chủ chốt tham gia vào công cuộc này.

PGS Cường nêu: “Hiện có đến 90% nghiên cứu của Việt Nam được công bố là do trường Đại học, kinh phí Nhà nước cấp cho các trường nghiên cứu khoa học chưa đến 10% tổng chi ngân sách cho các đơn vị được nhận. Rõ ràng, như vậy chưa quan tâm đúng đến một trong những chủ thể của nghiên cứu khoa học, sáng chế, phát minh”.

GS Lê Quân, Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng: "Khoán chi cho sản phẩm, tức là khoán cho đầu ra, cho hiệu quả gắn với thực tiễn. Chúng tôi cho rằng từ nay đến 2030 chi cho khoa học công nghệ đạt 2%/GDP là chủ trương đúng. Bởi khoa học công nghệ là dài hơi, từ 3-5 năm mới có sản phẩm, không thể làm khoa học công nghệ chỉ trong vài tháng mà ra được, nhất là các nghiên cứu nền tảng".

Thị trường khoa học là thứ quyết định cho phát triển khoa học và công nghệ, đó là đề bài và xác định đề bài. Doanh nghiệp phải tham gia nhiều hơn, các đề bài Nhà nước cần phải xác định giao cho nơi hiệu quả cả công và cả tư.

Theo các nhà khoa học, cạnh tranh nguồn lực và chi phí của thế giới ngày càng khốc liệt. Một nền kinh tế có lợi thế so sánh về quy mô như Trung Quốc, khi áp dụng khoa học, máy móc hoá và trí tuệ nhân tạo vào sản xuất, thì lợi thế cạnh tranh của họ là tuyệt đối, chi phí rẻ, họ lại thừa hưởng việc được Nhà nước hỗ trợ về chính sách, pháp lý, có chuỗi liên kết cùng thắng với doanh nghiệp dân tộc để cạnh tranh với nước ngoài thì rõ ràng, sẽ là cuộc cạnh tranh mất còn.

GS Lê Quân cho rằng: “Áp lực của các doanh nghiệp Việt Nam là rất lớn, chúng tôi thường xuyên nhận được đơn đề nghị từ các doanh nghiệp để cho các đầu bài, công trình nghiên cứu, các ý tưởng để giảm chi phí, tăng dư địa và đổi mới nguồn lực. Con người chúng tôi sẵn có là những chuyên gia, sinh viên dám thử thách, dám sáng tạo. Cơ sở vật chất của các trường Đại học là Viện Nghiên cứu, là thiết bị, máy móc”.

Trao đổi với Dân Việt, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhấn mạnh: Tại Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng năm 2021, khoa học và công nghệ được xem là 1 trong 3 đột phá, chiến lược để phát triển đất nước.

“Tuy nhiên, chúng ta chưa đầu tư nhiều vào khoa học và công nghệ, điều này cũng tương tự với việc chúng ta trọng dụng và sử dụng giới tinh hoa công nghệ để phát triển.

Chuyên gia Phạm Chi Lan nhấn mạnh: “Nguồn lực tinh hoa là cực kỳ quan trọng cho sự đổi mới cần thiết; doanh nghiệp cần tinh hoa để có những doanh nhân dẫn dắt sự phát triển, khoa học công nghệ là lĩnh vực của giới tinh hoa để tạo nên những nguồn lực mới về khoa học công nghệ, bước đầu là bằng các ứng dụng từ bên ngoài, sau đó bằng các ứng dụng khoa học công nghệ của chính mình. Chúng ta phải đặt lên bàn cân những vấn đề này để đo đếm lại”.

Còn nữa...

×