Việc tính toán được dựa trên cơ sở nền tảng cấp điện, quá trình cung cấp điện gồm 2 thành phần: Công suất đăng ký và điện năng tiêu dùng.

Lấy ví dụ so sánh giữa hai hộ tiêu thụ điện: Một hộ tiêu thụ công suất đều đặn là 1kWh trong 1 giờ/ngày, một ngày hết 24kWh và một hộ dùng 24kWh chỉ trong 1 giờ/ngày và 1 ngày cũng tiêu thụ 24kWh.

Với cách tính biểu giá một thành phần như hiện tại, điện năng tiêu dùng cả 2 hộ là như nhau (24kWh/ngày), do đó, người tiêu dùng sẽ trả một số tiền bằng nhau.

Nhưng chi phí thực tế mà ngành Điện phải trả cho 2 hộ này lại hoàn toàn khác nhau. Cụ thể: Với trường hợp đầu tiên, ngành Điện chỉ đầu tư công suất quy mô 1kWh (chi phí cố định) và trả phí vận hành cho 24 giờ (chi phí biến đổi). Trong khi trường hợp còn lại, ngành Điện phải đầu tư quy mô công suất đáp ứng lên tới 24kWh và trả phí vận hành trong 1 giờ.

Chính vì điều đó, vai trò dự phòng bổ trợ cho năng lượng tái tạo (NLTT) của các nguồn điện truyền thống như thủy điện, nhiệt điện than, hay điện khí phải chịu là rất lớn, để bù đắp cho sự không ổn định của điện NLTT.

Theo đó, các loại hình sẽ phải chịu giá cao là các loại hình sử dụng thiếu điều độ, công suất sử dụng thay đổi đột ngột theo khung giờ cao điểm:

- Các hộ gia đình đi làm cả ngày, tối về dùng điện.

- Các nhà hàng ăn uống sử dụng đột biến vào trưa và chiều tối.

- Khách sạn, cơ sở kinh doanh lưu trú.

Trong khi đó, các cơ sở sản xuất, văn phòng của các tổ chức, có công suất sử dụng ổn định theo ngày, giá sẽ tốt hơn.

Một số quốc gia châu Á sử dụng giá điện 2 thành phần. Trung Quốc bắt đầu thực hiện giá điện hai thành phần từ ngày 1/1/2024. Trong khi đó, Singapore vẫn áp dụng một mức giá điện duy nhất và điều chỉnh linh hoạt 3 tháng một lần để phản ánh thay đổi của chi phí giá thành điện. Người tiêu dùng có thể tùy ý chọn nhà bán lẻ điện và tiết kiệm tiền trên hóa đơn tiền điện nhờ Thị trường điện mở (OEM).

Hàn Quốc có cách tính khá giống thuê bao điện thoại trả sau, gồm 2 loại cước: Cước duy trì hệ thống cho công suất định danh báo trước, tức thuê bao hàng tháng và Cước sử dụng điện năng.

Nếu kết hợp cả cách Hàn Quốc đang làm và phương án mà chính phủ dự kiến thí điểm, phải có đến ít nhất 3 loại cước và phân loại theo ít nhất 3 loại khách hàng.

- Khách ổn định công suất theo thời gian, kiểu nhà máy, bệnh viện, trường học, văn phòng, cây xăng.

- Khách sử dụng đột biến công suất trong một thời điểm nhất định như Hộ gia đình, Nhà hàng, khách sạn.

- Khách thuê bao trả trước như dùng điện thoại thẻ cào: Các trạm sạc ô tô điện, điện chiếu sáng đô thị.

Và 3 loại cước: Cước thuê bao để duy trì hệ thống; Cước đăng kí công suất sử dụng; Cước tiêu thụ điện năng.

Về nguyên tắc, khi nhóm sản xuất được lợi, nhóm gia đình, nhà hàng khách sạn sẽ chịu thiệt dù theo bất cứ cách tính nào.

Muốn hài hoà cho nhiều nhóm người sử dụng, phải đẩy chi phí "thuê bao" trả sau theo công suất đăng kí lên, đủ để duy trì hệ thống. Sau đó mới đến bước chia bậc tính tiền theo điện năng.

Hiện chúng ta dùng cơ chế 1 giá nên phần thuê bao điện năng, dù có, nhưng không được hiển thị mà bổ đều trên giá, y như giá xăng dầu phải gánh các loại thuế phí vậy.

Nói thêm về xăng dầu và phí vận doanh, trong bài toán tính phí vận doanh, thực ra đã tách ra mấy nhóm người dùng.

- Người dùng kinh doanh vận tải, một số khoản phí được tách ra, như phí phát thải ra môi trường, phí bảo trì giao thông (không chỉ quốc lộ, mà cả tỉnh lộ, huyện lộ, xã lộ)… đánh vào lốp xe. Lốp xe gia đình hao mòn chậm hơn xe tải, khách, taxi.

- Người dùng để thắp sáng, chạy máy nổ, máy phát điện ở công trưởng xây dựng. Họ không phải chịu khoản phí đánh vào lốp xe.

- Người sử dụng xăng dầu như dung môi, hay cho mục đích khác sẽ không chịu 2 khoản trên, mà chịu khoản khác. Đại loại chia và bổ thuế, phí theo mục đích sử dụng sao cho người tiêu dùng và nhà nước đều không thiệt.

Việc chia không khó, mà khó ở công cụ quản lý. Nên điện năng hay công suất hay cả hai, sắp tới Luật Điện lực phải tích hợp cả Luật Nhà ở và các luật khác liên quan đến sở hữu bất động sản.

Càng sở hữu càng nhiều, công suất đăng kí càng lớn, phí duy trì hệ thống phải đóng càng cao. Chưa đóng phí đăng kí công suất thì không cấp sổ đỏ/hồng sở hữu. Thậm chí số điện định danh theo công suất đăng kí có thể in thẳng vào sổ đỏ.

Hiện khoản phí duy trì trên cơ sở công suất đăng kí chưa có nên ngành điện chịu phí tổn không ít cho những hộ gia đình sở hữu nhiều bất động sản, nhưng chỉ ở và sinh hoạt một nơi, hoặc các nhà đầu tư, đầu tư nhiều khu đô thị, các đại lí hay sàn bất động sản găm hàng... Họ chỉ thi thoảng đến, bật 1 bóng điện cho khách xem nhà, ngành điện vẫn phải duy trì một hệ thống đáp ứng cho cả toà nhà, cả khu đô thị, có khi lên đến hàng ngàn, hàng vạn căn hộ bỏ trống. 

Phải tích hợp luật để làm sao vừa duy trì quyền sở hữu tài sản hợp hiến của người dân, nhưng đảm bảo Nhà nước không chịu thiệt cho người giàu.

Việc bổ giá duy trì này sẽ giúp hạn chế không ít nạn đầu cơ bất động sản. Như vận đơn hàng hóa đối với liên vận quốc tế vậy, hàng lên tàu là phải chuyển tiền, không chuyển tiền thì không giao hàng. Không đóng phí điện thì không ra sổ nhà đất. Bán càng chậm, sở hữu càng nhiều, phí đóng cho Nhà nước thông qua ngành điện càng lớn.

Ngoài ra, cho dù tính phương án nào cũng khó thỏa mãn tất cả các nhóm dân cư với mục đích tiêu thụ điện khác nhau. Do đó phải có bộ tiêu chí ưu tiên và lấy đó làm căn cứ để tính toán và ban hành chính sách.

Nếu ưu tiên cho nông nghiệp, nông thôn và nông dân sẽ khác với ưu tiên sản xuất, bệnh viện, trường học...

Hiện nay, cơ chế điện chúng ta đang chưa có chính sách và thứ tự ưu tiên cụ thể. Nên cần tiến tới có đối tượng ưu tiên, để ngành điện theo đó phân bổ hợp lí bài toán tổ hợp giá, ví dụ: Sản xuất; Bệnh viện; Trường học và Nông nghiệp, nông dân.

Còn lại phải tối đa hoá lợi nhuận cho Nhà nước.

Khi đó, tham số cho bài toán điện sẽ giảm đáng kể mà tính ưu việt của chế độ cũng rõ ràng, chiến lược trung và dài hạn cũng sẽ dễ dàng tiếp cận hơn. Trên cơ sở quy hoạch kinh tế xã hội quốc gia, quy hoạch kinh tế xã hội vùng lãnh thổ, quy hoạch điện cũng sẽ được thực hiện một cách chủ động, dựa trên nguồn lực "ứng trước" của nhà đầu tư.

×