Bộ Tư pháp đang thẩm định dự thảo và tờ trình về nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về sắp xếp đơn vị hành chính. Theo các tiêu chí định hướng sắp xếp, dự kiến cả nước có 11 đơn vị cấp tỉnh giữ nguyên, gồm TP Hà Nội, TP Huế, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh.

Trong đó, Thanh Hóa là tỉnh ven biển cực bắc vùng Bắc Trung Bộ, miền Trung của Việt Nam, phía Bắc giáp tỉnh Sơn La, Hòa Bình và Ninh Bình, phía Nam giáp tỉnh Nghệ An, phía Tây giáp tỉnh Hủa Phăn của Lào với đường biên giới 192 km, phía Đông Thanh Hóa mở ra phần giữa của vịnh Bắc Bộ thuộc Biển Đông với đường bờ biển dài hơn 102 km.

Diện tích tự nhiên của Thanh Hóa là 11.120,6 km². Cách đây khoảng 6.000 năm đã có người sinh sống tại Thanh Hóa. Các di chỉ khảo cổ cho thấy nền văn hóa xuất hiện đầu tiên tại đây là văn hóa Đa Bút. Trải qua nghìn năm, Thanh Hóa được biết đến là đất học, quê hương của những nho sĩ. Trong thời kỳ phong kiến Thanh Hóa có 2 trạng nguyên, hàng trăm tiến sĩ, bảng nhãn, thám hoa (xếp thứ 7 toàn quốc sau Bắc Ninh, Hải Dương, Hà Nội, Nam Định, Hải Phòng, Hưng Yên). Hiện nay, Thanh Hóa cũng là một trong những tỉnh có nhiều thủ khoa kỳ thi tuyển sinh Cao đẳng và Đại học nhất cả nước.

Những danh nhân xứ Thanh

Thanh Hóa là cái nôi phát tích của 3 triều vua, 2 đời chúa với những bậc quân vương như Lê Lợi, Lê Hoàn, Trịnh Kiểm, Nguyễn Hoàng; nhiều anh hùng tài ba là Dương Đình Nghệ, Triệu Thị Trinh...; các hiền nhân quân tử như Khương Công Phụ, Ngô Chân Lưu, Lê Văn Hưu, Lê Quát, Nguyễn Mộng Tuân, Nguyễn Quán Nho...; đến những anh hùng lực lượng vũ trang của thời đại Hồ Chí Minh như Tô Vĩnh Diện lấy thân mình chèn pháo; Lê Mã Lương với chân lý sống “cuộc đời đẹp nhất là trên mặt trận chống quân thù”...

Không thể kể hết những danh nhân xuất sắc ở Thanh Hóa, dưới đây, chúng tôi xin điểm tên những người con nổi tiếng trong giáo dục.

Nhà Sử học đầu tiên ở Việt Nam Lê Văn Hưu

Lê Văn Hưu là thầy giáo, là nhà khoa bảng, nhà văn và nhà sử học đầu tiên mà xuất sắc của đất nước. Ông là người hương Phủ Lý, nay là xã Thiệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hoá. Đỗ Bảng Nhãn năm 1247, được giữ chức Học sĩ viện Hàn lâm, kiêm Giám tu quốc sử. Cuối đời thăng Thượng thư bộ Binh, tước Nhân uyên hầu.

Lê Văn Hưu được biết đến là nhà Sử học đầu tiên ở Việt Nam. Năm 1272, ông soạn xong bộ Đại Việt sử ký gồm 30 quyển. Ông là nhà sử học uyên bác, có tinh thần dân tộc cao, có phương pháp chép sử vững vàng, có tinh thần dân tộc, có cách diễn đạt dồi dào tình cảm. Một số tài liệu còn cho biết Lê Văn Hưu cũng có sở trường về những kiến thức địa lý, có khả năng đã viết sách Địa cảo.

Ông cũng là một thầy giáo. Thời kỳ làm môn khách cho các quý tộc họ Trần, ông đã là thầy dạy Thượng tướng Trần Quang Khải và hình như có dạy cả Bạch Liêu (người đỗ Trạng nguyên năm 1266, sau kỳ thi Bảng nhãn của ông 19 năm).

Lê Văn Hưu đúng là một gương mặt văn hoá toàn diện. Được cử vào Viện Hàm Lâm thị độc, ông đã giúp vua Trần xem xét các bài vở, bồi dưỡng cho lớp người hậu tiến. Những tấm bia đời sau ghi chép về ông, đều xưng tụng ông là bậc Thầy. Điểm đặc sắc nhất trong tư tưởng giáo dục của ông là tinh thần dân tộc. Ông mất năm Nhâm Tuất (1322) đời Trần Minh Tông.

Tiến sĩ Tống Duy Tân

Tống Duy Tân tự là Cơ Mệnh, hiệu là Báo Tiều, sinh năm Đinh Dậu (1837) trong gia đình thuộc thành phần lao động bình thường ở làng Đông Biện (tục gọi Bồng Báo), phủ Quảng Hóa; nay là làng Bồng Trung, xã Vĩnh Tân, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa.

Năm 1870, Tống Duy Tân đỗ cử nhân. Khoa thi năm Ất Hợi (1875) thời vua Tự Đức (1848-1883), ông đỗ Tiến sĩ, rồi được bổ dụng làm quan. Triều đình phong cho ông làm Hàn lâm viện biện tu, giữ chức Thừa biện tại bộ Hình. Năm 1876, ông làm phúc khảo trường thi Nam Định, sau đó giữ chức Tri phủ Vĩnh Tường. Sau hai năm, các quan tỉnh Sơn Tây đề nghị triều đình đề bạt ông lên chức Án sát, song tình thế lúc này rối ren, Thực dân Pháp đã đánh chiếm Bắc Kỳ lần thứ nhất (1873), Tống Duy Tân từ chối việc làm quan, xin về quê nhà mở trường dạy học.

Đến năm 1885, khi vua Hàm Nghi ra chiếu Cần Vương kêu gọi văn thân, sĩ phu và nhân dân đứng lên chống Thực dân Pháp xâm lược, Tống Duy Tân đã kịp thời vận động nhân dân xây dựng lực lượng, thủ lĩnh khởi nghĩa Hùng Lĩnh (1887 - 1892). Phong trào Cần Vương lớn mạnh khiến giặc Pháp khiếp sợ. Sau đó vì có kẻ phản bội báo cho giặc Pháp biết nơi ở của ông tại hang Dong (Bá Thước), ông đã bị bắt và ra chém vào năm 1892. Khi sắp bị chém, ông đã để lại đôi câu đối nói lên khí tiết của mình: “Nhi kim thủy liễu tiền sinh trái, Tự cổ do truyền bất tử danh” (Kiếp trước, nợ cũ hôm nay trả. Không chết, danh còn để lại sau).

Cuộc đời chiến đấu, khí tiết cao thượng vì nước vì dân của Tống Duy Tân đã trở thành một tấm gương bất diệt. Năm 1920, Bác Hồ khi đang hoạt động ở nước Pháp đã đánh giá “Tống Duy Tân là một nhà đại trí thức, đấu tranh dũng cảm chống bọn xâm lược Pháp”, và Người khẳng định: “Tôi tôn kính tất cả những Tống Duy Tân... cái chết của họ làm cho Tổ quốc họ sống lại, lòng can đảm của họ bất diệt”.

Vị hoàng đế đầu tiên của nhà nước Đại Ngu trong lịch sử Việt Nam Hồ Quý Ly

Xét về tư cách nhà chính trị, người cầm đầu đất nước, Hồ Quý Ly (sinh năm 1335) đã có nhiều sáng kiến táo bạo, muốn xây dựng cho đất nước trở nên cường thịnh, vượt khỏi tình trạng suy thoái của thời Trần mạt. Đây là một nhà chính trị có tầm nhìn văn hoá toàn diện. Ông đặt ra các phép hạn điền, hạn nô, định lại chế độ thuế khoá, cho phát hành bạc giấy, qui định việc đo lường. Ông cũng quan tâm đến các vấn đề cứu tế xã hội, lập các sở quảng tế, các kho lúa để phòng trợ cấp lúc mất mùa.

Hồ Quý Ly cũng là một nhà văn hoá. Ông xứng đáng là một người thầy, cả về mặt đường lối giáo dục và cả về mặt chuyên môn nghiệp vụ. Những ngày chưa nắm chính quyền, ông đã đảm nhận việc giảng dạy các hoàng tử và những người trong cung điện. Lúc nào, ông cũng tỏ ra có nhiều ý kiến táo bạo, sắc sảo. Ông đã cho thi hành chính sách mới: Sửa đổi phép thi, buộc thí sinh phải thi môn toán và chính tả, mở thư viện quốc gia, lập trường học ở các phủ huyện, lấy ruộng công để làm học điền, cho sưu tầm gia phả các họ trong nước về kinh đô... Những việc làm ấy rõ ràng có ý nghĩa như một chủ trương cải cách giáo dục.

Về phương diện học thuật, Hồ Quí Ly cũng có những ý kiến mạnh dạn độc đáo. Ông vạch ra những chỗ đáng nghi ngờ trong kinh điển, hạ địa vị của Khổng Tử cho là không xứng đáng đứng đầu như mọi người thường ngưỡng mộ. Ông chỉ trích các nhà nho có uy tín đời Hán, đời Tống mặc dầu dư luận đã khẳng định họ là bậc thầy. Với ông, Hàn Dũ là một đạo Nho (nhà Nho ăn trộm) còn Trình Tử, Chu Tử là những người học rộng nhưng tài sơ, chỉ chuyên ăn cắp văn chương tư tưởng. Ông cũng khinh ghét bọn nệ cổ, hay viện những chuyện xưa ra làm khuôn phép, cho đó là kiểu “người câm hay nói, chỉ tổ mua cười”. Hồ Quý Ly còn dịch một số đoạn trong Kinh Thư ra chữ nôm để làm tài liệu giảng dạy cho vua và cung nữ.

Sử sách phải công nhận Hồ Quý Ly đã là người có những tư tưởng độc lập trong học thuật cũng như trong giáo dục. Không chỉ đối với đương thời mà đặt ông vào cả quá trình tiến triển của lịch sử giáo dục phong kiến Việt Nam, cũng có thể thấy là không có nhiều trường hợp tương tự.

×