Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, vào năm 1527, Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê. Sáu năm sau, vào năm Quý Tỵ - 1533, con của vua Lê Chiêu Tông là Lê Ninh (cũng có tên khác là Lê Huyến), được Nguyễn Kim tôn lên ngôi vua ở Thanh Hoa (tức Thanh Hóa ngày nay), đó là vua Lê Trang Tông (1533-1548), người đứng đầu Nam triều. Như vậy, Nam triều là triều Lê, nhưng thực chất, mọi quyền bính đều nằm trong tay Nguyễn Kim.

Năm 1545, Nguyễn Kim mất, con rể là Trịnh Kiểm đã thu hết quyền hành về tay mình. Manh nha của chính quyền vua Lê - chúa Trịnh bắt đầu xuất hiện kể từ đây. Nhưng dẫu sao thì địa vị của vua Lê cũng không đến nỗi quá kém cỏi như thời gian về sau. Các vua nối tiếp như Lê Trung Tông (1548-1556), Lê Anh Tông (1556-1573) và Lê Thế Tông (1573-1599), tuy bị chúa Trịnh (trước là Trịnh Kiểm, sau là Trịnh Tùng) ra sức lấn át, thậm chí là bị giết (như trường hợp chúa Trịnh Tùng giết vua Lê Anh Tông năm 1573), nhưng tiếng nói của hoàng đế ngày ấy vẫn còn có người nghe và về hình thức, chính quyền vẫn là một mối, đứng đầu là vua Lê.

Sau khi đã đè bẹp được những lực lượng chủ yếu nhất của Nam triều (1592), uy danh của chúa Trịnh Tùng trở nên lừng lẫy, vua Lê Thế Tông trẻ tuổi và lắm bệnh tật nên bị coi thường, thi thoảng, Trịnh Tùng chỉ hỏi qua đôi việc cho có lệ mà thôi. Năm 1599, vua Lê Thế Tông lâm bệnh nặng và mất ngày 24/8, thọ 32 tuổi. Bốn tháng trước khi vua Lê Thế Tông mất, Trịnh Tùng tìm đủ mọi cách để thúc ép nhà vua phong tước vương cho mình và ngay sau khi được phong, Trịnh Tùng đã tự ý lập phủ đệ riêng. Thực trạng cung vua phủ chúa bắt đầu có kể từ đó.

Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục đã ghi chép sự kiện trên như sau: Bởi có quyền uy ngày một cao, Trịnh Tùng muốn được phong danh vị tước Vương, bèn sai người vào xin với nhà vua. Vua bất đắc dĩ mà phải chuẩn y cho, sai quan Thái tể là Hoàng Đình Ái đem sách thư đến, phong Tùng làm Bình An vương, lại ban thêm cả Ngọc Toản (tức cái chén của vua dùng để rót rượu tế); Mao Tiết (lá cờ nhà vua dùng khi có việc phải xuất hành, ở đầu cán có ngù và được kết bằng lông chim quý); Hoàng Việt (búa vàng, vật nhà vua dùng khi đi đánh giặc).

Từ đó, Trịnh Tùng được mở phủ chúa và lập bộ máy quan lại riêng. Và cũng từ đây, chính sự trong nước do chúa Trịnh Tùng quyết định, của cải, thuế khóa và quân lính... hết thảy đều dồn vào phủ chúa. Phần vua Lê chỉ có một ngàn xã làm bổng lộc, gọi là thượng tiến, quân lính túc trực và hộ vệ trong nội điện chỉ có 5.000 người, 7 thớt voi và 20 chiếc thuyền rồng. Nhà vua chỉ còn mặc áo long bào, cầm hốt ngọc để nhận lễ triều yết mà thôi. Trịnh Tùng nhận sách phong xong thì vào triều lạy tạ vua Lê. Khi về phủ chúa, trăm quan đều lạy mừng, Trịnh Tùng mở đại yến tiệc và ban thưởng tiền, lụa cho quan lại, kẻ nhiều, người ít khác nhau. Họ Trịnh đời đời được phong tước Vương và được lập thế tử là bắt đầu từ Trịnh Tùng. 

Cũng sách trên đã có lời phê về việc này như sau: Nhà Lê lúc bấy giờ cũng chẳng khác gì nhà Chu (ở Trung Quốc thời cổ đại), chỉ ngồi giữ ngôi chứ chẳng có quyền lực gì. Khi ấy, bề tôi đầy cả một triều đình, vậy mà không hiểu tại sao lại để sự tệ hại chất chứa đến như thế. Và sau khi Trịnh Tùng làm việc bạo ngược là giết vua (ý nói Trịnh Tùng giết vua Lê Anh Tông), sách này chỉ chép là Tùng, tất cả quan tước của ông ta đều bị tước bỏ. Đến khi Trịnh Tùng cả gan xưng Vương thì sách này không còn lời chê trách nào nặng nề hơn được nữa, bèn tước bỏ cả họ Trịnh của ông ta mà chỉ chép cái tên là Tùng mà thôi.

Lời bàn về Trịnh Tùng

Tìm hiểu lịch sử thời Lê trung hưng, Trịnh Tùng là một quyền thần tiêu biểu trong lịch sử phong kiến Việt Nam thời hậu Lê. Chính vì vậy, các sử gia thời xưa rất nặng lời phê phán các chúa Trịnh nói chung và Trịnh Tùng nói riêng. Lời phê ấy quả là không sai, nhưng bảo là đúng thì cũng chưa hẳn. Bởi vì khi khởi đầu, Nguyễn Kim tôn lập Lê Ninh lên ngôi, chẳng qua cũng chỉ vì Lê Ninh đích thị là dòng dõi nhà Lê. Vả lại, các vua Lê lúc bấy giờ đều trẻ người non dạ, nên việc lo cho bản thân còn chưa được thì nói chi đến lo cho giang sơn xã tắc? Và chính trong hoàn cảnh đó, muốn giữ vững ngôi vị, ngoài tài năng cầm quân và cai trị, Trịnh Tùng buộc phải trở thành người cứng rắn, quyết đoán và đôi khi trở nên tàn nhẫn. Tài năng trong thời loạn đã biến ông thành kẻ gian hùng khuynh đảo triều chính nhà hậu Lê.

Tuy nhiên, trong cái thời loạn ấy, nếu không phải là người có bản lĩnh, tài năng và cương trực, quyết đoán như Trịnh Tùng thì liệu quốc gia xã tắc có giữ được sự bình yên? Chính vì vậy, trong sách “Lịch Triều Hiến chương loại chí”, nhà sử học đương thời Phan Huy Chú đã viết về Bình An vương Trịnh Tùng như sau: “Ông tính khoan hòa, yêu người, khéo vỗ về tướng sĩ, dùng binh như thần. Ông thực sự làm chúa, cầm quyền chính, công lao sự nghiệp danh vọng lừng lẫy”... Và chỉ với bấy nhiêu đó cũng là quá đủ để hậu thế phải có cái nhìn chuẩn xác hơn về ông.

×