Đi dọc quốc lộ 21A đoạn qua xã Liêm Cần, huyện Thanh Liêm (tỉnh Hà Nam), không khó để bắt gặp các tác phẩm hòn non bộ xuất hiện rất nhiều ở hai bên đường. Nơi đây nổi tiếng về nghề chế tác đá cảnh (đắp hòn non bộ) từ khoảng những năm 90 của thế kỷ trước. “Ông tổ” nghề đã biến nơi đây thành “phố non bộ” giúp nhiều gia đình sống sung túc ấy chính là ông Nguyễn Cảnh Hưng - người thương binh hạng 2/4 với thương tật lên tới 61%.

Ký ức một thời binh lửa

Chúng tôi ghé thăm ông dịp kỷ niệm 35 năm ngày thành lập Hội Cựu chiến binh Việt Nam (6/12/1989 - 6/12/2024) tại làng Động Nhất (xã Liêm Cần, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam). Dọc con đường bạt ngàn đá cảnh hai bên, vừa đi ông vừa kể về thời thơ ấu sinh ra và lớn lên trong điều kiện nhọc nhằn: “Mười tuổi tôi mồ côi mẹ, cha đi bước nữa. 12 tuổi tôi theo cha lên Hà Nội mưu sinh bằng nghề kéo xe lôi. Cha mất khi tôi còn chưa đầy 13. Năm 1951, tôi cùng dì về quê sinh sống và ngay chính quê hương của mình tôi bị bắt đi phu cho giặc Pháp. Ngày ngày tôi phải mang gạch, đá lên đồn bốt giặc Pháp…”. Ông bảo: “Đó là thời kỳ đen tối nhất của đời tôi".

Kháng chiến chống Pháp thành công, hoà bình lập lại ở miền Bắc. Cuộc đời của chàng thanh niên Nguyễn Cảnh Hưng bước sang trang mới. Ông được đi học rồi lấy vợ và sinh con. Năm 1959, nghe theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc, ông chia tay vợ trẻ và con thơ, gia nhập Trung đoàn 803, Sư đoàn 324 hành quân vượt Trường Sơn vào Nam chiến đấu. Đó là những năm tháng không thể nào quên với ông.

Trong chiến dịch tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân Mậu Thân (1968) tại Thừa Thiên - Huế, ông bị thương, phải cắt bỏ chân trái và một ngón tay. Ra Bắc năm 1971, sau 6 lần mổ vết thương, ông trở thành thương binh hạng 2/4 và được chuyển ngành về Ty Thực phẩm Nam Hà (nay là tỉnh Hà Nam và Nam Định).

Xuất ngũ về quê dưỡng thương, từ đây thương binh Nguyễn Cảnh Hưng lại trở thành “chiến sĩ trên mặt trận kinh tế". Về nghỉ hưu từ Ty Thực phẩm Nam Hà, dù sức khỏe đã yếu nhưng ông vẫn cùng vợ làm việc cật lực để nuôi 6 người con. 

Ông kể: “Tôi đã kinh qua đủ thứ nghề. Nào là nấu rượu, nuôi lợn, bán hàng, làm miến, tráng bánh, bán hoa,... nhưng vẫn không đủ tiền để nuôi hơn “nửa tiểu đội” ăn học. Nỗi day dứt đó còn hành hạ ông hơn cả những vết thương trên cơ thể khi trái gió trở trời.

Từ "gã khùng" phố Động Nhất…

Trước đây khi còn ở chiến trường, vào lúc rảnh rỗi ông thường tỉ mỉ sưu tầm đá cảnh, những giò phong lan để trang trí, ngụy trang cho hầm hào và những chiếc ba lô trên đường Nam tiến. Việc làm đó đã phần nào giúp người lính quên đi cái tàn khốc và ác liệt của chiến tranh. Giữa lúc tưởng như tuyệt vọng nhất, những kỷ niệm về những ngày ông còn ở Trường Sơn với cỏ cây, hoa lá lại hiện hữu. Ông chợt nghĩ đời sống dần khấm khá, người dân sẽ tìm đến những thú chơi tao nhã. Từ đó ông bắt đầu “dấn thân" vào nghề trồng cây, tạc đá.

Nhưng ý tưởng kinh doanh non bộ đá cảnh của Nguyễn Cảnh Hưng xuất hiện vào thời điểm những năm 90 của thế kỷ trước bị nhiều người coi là “gã khùng". Những ngày ban đầu, ông một mình lặn lội cùng chiếc xe đạp cũ kỹ vượt hàng chục cây số vào vùng núi Kim Bảng (Hà Nam) tìm đá, tìm cây. Bà Hoàng Thị Khang - vợ của ông bảo rằng: “Ông ấy đi bằng ý chí chứ không phải đi bằng đôi chân".

Ký ức về những lần vấp ngã, rơi chân giả, ông Hưng đều vẫn còn nhớ như in. Ông kể lại: “Có lần qua đò, do sức yếu, đường đất trơn trượt, cả người, xe và đá đổ ập xuống đường. Tôi gắng sức bình sinh để dựng xe dậy, nhưng khi vừa đứng dậy thì người và xe lại loạng choạng rồi lăn tòm xuống sông giữa chiều cuối năm lạnh giá. 

Có lần, đi chợ Ba Na bán cây cảnh. Đường ngược gió, xe tuột xích tôi ngã văng cả chiếc chân giả mà không sao gượng dậy nổi. Đành ngậm ngùi ngồi đợi gần một tiếng đồng hồ mới có người đi tới để nhờ nhặt và lắp hộ bàn chân giả. Có những lúc tôi đã khóc, nhưng cứ nghĩ đến thời mưa bom bão đạn khốc liệt, nghĩ về đồng đội tôi lại như được tiếp thêm sức mạnh", ông Hưng bộc bạch.

Dẫu khó khăn là thế, nhưng khắp các núi rừng từ Thung Mơ, Thung Trứng (Hà Nam) đến Hà Trung (Thanh Hoá), Suối Tép (Hoà Bình)... đâu đâu cũng in dấu chân người lính Bộ đội Cụ Hồ Nguyễn Cảnh Hưng. Trong những dòng nhật ký kể về những chuyến đi rừng ngày ấy, ông viết: “Vào rừng nghe tiếng chim hót: bắt - cô - trói - cột, tôi lại ngẫm rằng ấy là tiếng chim động viên tôi “khó - khăn - khắc - phục”. Tiếng chim thôi thúc tôi chân lành, chân giả leo lên từng dãy núi cao, vượt qua từng mỏm đá để mang về những tảng đá, dò phong lan, những cây gỗ lũa ưng ý".

Có đá, có cây rồi nhưng làm sao để thổi hồn vào những vật vô tri, vô giác cũng không phải chuyện dễ dàng. Ông Hưng lại bắt đầu hành trình ngày đêm “tầm sư học đạo", nghiên cứu đủ loại sách vở, thực tế về dáng đá, dáng cây. Ông bảo: “Núi đá thì có thạch nhũ đẹp thế đấy. Nhưng không phải đặt nó vào đâu cũng đẹp, mà cần phải có thế, có dáng”.

Nhờ nghiên cứu về thuật đá bonsai cùng với 9 năm bộ đội gắn liền với núi rừng Trường Sơn nên ông đã nhanh chóng trở thành một nghệ nhân có tiếng trong làng non bộ. Những thế núi Tam Sơn, Nhị Sơn, Phụ Tử, Quân Vương,... chính là những ký ức về thời niên thiếu cầm súng bảo vệ tổ quốc, về Trường Sơn - nơi dấu chân ông và đồng đội đã đi qua.

… đến “Ông Tổ" nghề Đá làng Động Nhất

Để có những hòn đá non bộ giá trị, đòi hỏi người chế tác phải có một góc nhìn nghệ thuật nhất định. Cách lắp đặt, sắp xếp các mảnh đá, bố trí các loại muông thú, cỏ cây, tượng người, cầu quán, chùa tháp,... phải được “cân đo đong đếm” cẩn thận. Suối chảy phải quanh co và đổ xuống từ độ cao 2/3 hòn non bộ. Chùa, tháp phải chon von trên đỉnh núi cao nơi khuất bóng.

Non bộ càng giống núi thật ngoài đời càng có giá trị. Ông tạo cả rêu cho núi già cỗi và mang dáng vẻ cổ kính hơn bằng cách dùng nước cơm đặc quét lên bề mặt núi, để vào nơi ít ánh sáng, giữ độ ẩm để rêu mọc lên. Các đường mòn quanh co trên sườn núi, bao giờ cũng phải có mấy bụi dương xỉ, mấy khóm cây cằn cỗi…

Sự độc đáo, cầu kỳ mà không tách rời cái vốn có của tự nhiên khiến sản phẩm của ông Nguyễn Cảnh Hưng nhanh chóng nổi tiếng trong giới chơi non bộ. Hàng trăm cơ quan, đơn vị từ Bắc chí Nam đã tìm đến sản phẩm của ông. Từ đó, sản phẩm của ông bắt đầu tỏa đi khắp mọi miền Việt Nam và cả thị trường quốc tế.

Năm 1999, ông Nguyễn Cảnh Hưng đã làm được một điều phi thường chưa từng có trong tiền lệ của Việt Nam: xuất khẩu non bộ. Hàng chục container đá non bộ được xuất khẩu sang các thị trường Lào, Đức, Hàn Quốc, Úc, Đài Loan, Hồng Kông,.. đem lại doanh thu hàng chục tỷ đồng/năm. Hơn chục năm nặng tình với đá, cuối cùng ông cũng được đền đáp. Ông trở thành tỷ phú “đá" đầu tiên của mảnh đất chiêm trũng vốn nghèo khó này.

Trở thành tỷ phú đầu tiên trên mảnh đất đồng chiêm, thương binh Nguyễn Cảnh Hưng không đành lòng khi nhìn thấy bao gia đình trên quê hương, trong đó có cả những chiến hữu năm xưa đã cùng ông vào sinh ra tử vẫn phải quay cuồng với cuộc sống “cơm áo gạo tiền". Hơn 40 gia đình cựu chiến binh trong vùng được ông truyền nghề và hỗ trợ vốn, nhiều gia đình đã trở nên khá giả nhờ nguồn thu từ các hòn non bộ. Gần 200 lao động là quân nhân xuất ngũ, con em thương binh, liệt sỹ đã được nhận vào làm việc trong 4 cơ sở chế tác non bộ của gia đình ông với thu nhập từ 40.000 - 50.000 đồng/ngày - một mức thu nhập khá vào những năm 2000.

Hàng năm, ông Hưng đóng góp hàng chục triệu đồng ủng hộ quỹ khuyến học, ủng hộ đồng bào bão lũ, nạn nhân chất độc da cam. Ông Hưng còn tặng hàng tỷ đồng cùng hàng trăm cây cảnh, bể đá non bộ để trùng tu và xây dựng các nghĩa trang liệt sĩ, đài tưởng niệm,... Khóe mắt ông ngấn lệ bởi chính người con trai cả của ông cũng đã hy sinh để bảo vệ tổ quốc: “Nó đã phù hộ cho người cha may mắn sống sót này có được như ngày hôm nay".

Bên cạnh cương vị Chủ tịch Hội Sinh vật cảnh tỉnh Hà Nam, ông Hưng cũng từng đảm nhận chức vụ Ủy viên Ban Chấp hành Hội Sinh vật cảnh Việt Nam; Ủy viên Ủy ban Mặt trận Tổ quốc tỉnh Hà Nam; Ủy viên Ban Chấp hành Hội Khuyến học tỉnh Hà Nam. Ông đã nhận được 25 bằng khen, 6 huy chương và nhiều giấy khen từ cơ sở đến Trung ương. Đặc biệt, tháng 5/2006, ông vinh dự được Nhà nước trao tặng Huân chương Lao động hạng Ba; Thủ tướng Chính phủ tặng danh hiệu Chiến sĩ thi đua toàn quốc thời kỳ đổi mới, bằng khen “Thương binh vượt khó làm kinh tế giỏi".

Trao đổi với PV Dân Việt, ông Phạm Văn Độ (Chủ tịch UBND xã Liêm Cần) cho biết: "Trong quá trình hoạt động của mình, ông Hưng có rất nhiều những đóng góp cho địa phương, từ chung tay xây dựng nông thôn mới tới các phong trào khuyến học và rất được bà con tại địa phương kính trọng. Cá nhân tôi khi được gần gũi thấy ông Hưng là người rất có tâm, hiền lành và rất có trách nhiệm. Hằng năm, khi có những đề xuất khen thưởng, chúng tôi luôn đề xuất để ông Hưng được vinh danh".

Anh Nguyễn Ngọc Huân, Bí thư Đoàn Thanh niên xã Liêm Cần cũng là một trong những người được thừa kế nghề chế tác đá cảnh từ ông Hưng. Anh Huân chia sẻ: "Ông không những đã vượt lên hoàn cảnh để là giàu trên chính quê hương mà còn chung tay giúp nhiều người khác có công ăn việc làm. Tuổi trẻ chúng tôi rất khâm phục nghị lực đó của ông. Ngoài ra, ông cũng luôn có những định hướng cho hàng hậu học chúng tôi để nâng tầm được vị thế của làng nghề".

Rời phố Động trong khung cảnh sầm uất, những ngôi nhà cao tầng mọc lên san sát nhau như một minh chứng về quá trình “thay da đổi thịt" nhờ đá và cây cảnh. Cuộc đời của thương binh Nguyễn Cảnh Hưng tưởng như tăm tối giờ đây có cả con đường và thảm hoa. Những đóng góp của ông giống như mầm cây, bén rễ và phát triển thành cây đại thụ đưa con người và quê hương ngày càng phát triển đi lên. Ông đã sống và cống hiến như lời chia tay của mình và người bạn chiến đấu năm nào: “Mặc dù chân mất còn tay/Trái tim còn đập còn xây cuộc đời”.

×