Tỉnh Hòa Bình được thành lập ngày 22/6/1886 theo nghị định của Kinh lược Bắc Kỳ với tên gọi là tỉnh Mường, tách phần đất có người Mường cư trú từ các tỉnh: Hưng Hóa (tiền thân của tỉnh Phú Thọ hiện nay), Sơn Tây, Hà Nội, Ninh Bình.

Tỉnh Mường có 4 phủ: Vàng An, Lương Sơn, Lạc Sơn, Chợ Bờ; tỉnh lỵ đặt tại Chợ Bờ (thuộc châu Đà Bắc) nên cũng còn gọi là tỉnh Chợ Bờ.

Đến tháng 11/1886 chuyển về xã Phương Lâm. Tháng 4/1888 được đổi tên thành tỉnh Phương Lâm, do Công sứ Pháp cai trị. Ban đầu tỉnh gồm cả Mộc Châu, Yên Châu, Phù Yên Châu, cùng với vùng có dân tộc Mường thuộc hai châu Thanh Sơn, Yên Lập (tháng 10/1888 cắt 2 châu này về tỉnh Hưng Hóa).

Ngày 5/9/1896, tỉnh lỵ tỉnh Mường chính thức được chuyển về đóng tại xã Hòa Bình, phía bờ trái sông Đà, đối diện với Phương Lâm. Từ đó, tỉnh Mường được gọi là tỉnh Hòa Bình, với 4 châu: Lương Sơn, Kỳ Sơn, Lạc Sơn, Mai Đà. Huyện Lạc Thủy lúc này thuộc châu Lạc Sơn, đến năm 1908 chuyển về tỉnh Hà Nam. Từ đó, địa giới hành chính cơ bản ổn định. Đến tháng 5/1953, huyện Lạc Thủy cùng một số xã thuộc Nho Quan, Ninh Bình chuyển về tỉnh Hòa Bình.

Từ năm 1950, các châu được đổi thành huyện và các đơn vị hành chính huyện của tỉnh có sự thay đổi: Ngày 21/9/1956, huyện Mai Đà chia thành 2 huyện: Đà Bắc ở phía Bắc sông Đà và Mai Châu ở phía Nam sông Đà. Ngày 15/10/1957, huyện Lạc Sơn chia thành 2 huyện: Lạc Sơn và Tân Lạc. Ngày 17/4/1959, huyện Lương Sơn chia thành 2 huyện: Lương Sơn và Kim Bôi. Ngày 17/8/1964, huyện Lạc Thủy chia thành 2 huyện: Lạc Thủy và Yên Thủy.

Ngày 27/12/1975, tại Kỳ họp thứ 2, Quốc hội khóa V đã ra nghị quyết hợp nhất tỉnh Hòa Bình với tỉnh Hà Tây thành tỉnh Hà Sơn Bình.

Theo nghị quyết của Quốc hội khóa VIII, Kỳ họp thứ 9, ngày 12/8/1991, tỉnh Hà Sơn Bình tách thành 2 tỉnh Hòa Bình và Hà Tây. Khi đó, tỉnh Hòa Bình có diện tích 4.697 km², dân số 670.000 người, gồm 10 đơn vị hành chính: 1 thị xã Hòa Bình và 9 huyện: Đà Bắc, Mai Châu, Lương Sơn, Kỳ Sơn, Lạc Sơn, Lạc Thủy, Kim Bôi, Tân Lạc, Yên Thủy.

Ngày 1/10/1991, tỉnh Hòa Bình chính thức đi vào hoạt động theo đơn vị hành chính mới.

Tháng 12/2001, huyện Kỳ Sơn chia thành 2 huyện: Kỳ Sơn và Cao Phong. Ngày 27/10/ 2006, thị xã Hòa Bình trở thành đô thị loại III, với tên gọi TP Hòa Bình.

Từ ngày 14/7/2009, 4 xã: Đông Xuân, Tiến Xuân, Yên Bình, Yên Trung, đều nằm ở phía Bắc của huyện Lương Sơn được sáp nhập vào TP Hà Nội. Từ ngày 1/1/2020, toàn bộ diện tích huyện Kỳ Sơn nhập vào TP Hòa Bình.

Đến nay, tỉnh Hòa Bình có 10 huyện, thành phố (TP Hòa Bình và các huyện: Kim Bôi, Lương Sơn, Lạc Sơn, Tân Lạc, Cao Phong, Yên Thủy, Lạc Thủy, Mai Châu, Đà Bắc) với 151 xã, phường, thị trấn.

Tỉnh Hòa Bình ở vị trí quan trọng có ý nghĩa chiến lược tại Bắc Bộ; là cửa ngõ vào Thủ đô Hà Nội, lên vùng Tây Bắc; là bản lề giữa đồng bằng Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ với Tây Bắc và cửa ngõ thông sang Thượng Lào.

Tỉnh Hòa Bình hiện nay có diện tích tự nhiên gần 4.600 km², phía Bắc giáp tỉnh Phú Thọ, phía Đông giáp TP Hà Nội, phía Tây giáp tỉnh Sơn La, phía Nam giáp các tỉnh: Ninh Bình, Hà Nam, Thanh Hóa.

Dân số của tỉnh Hòa Bình đến nay có gần 900.000 người với các dân tộc chủ yếu như Mường, Kinh, Thái, Tày, Dao, Mông và một số dân tộc khác; trong đó dân tộc Mường chiếm đông nhất với hơn 63%, tiếp đó là dân tộc Kinh với gần 28%.

Như vậy, tỉnh Hòa Bình thuộc phân vùng kinh tế - xã hội Vùng trung du và miền núi phía Bắc, cùng 13 tỉnh: Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang, Phú Thọ, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu, Sơn La và Điện Biên.

Theo Kết luận số 127 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, so sánh với các tiêu chí hiện hành thì tỉnh Hòa Bình không đủ tiêu chí về quy mô dân số, diện tích… 

"Văn hoá Hòa Bình" - cái nôi văn hoá của người Việt cổ

Là tỉnh có bề dầy lịch sử, cái nôi của nền "Văn hoá Hoà Bình" nổi tiếng, lịch sử phát triển hàng vạn năm, miền đất của trường ca "Đẻ đất, đẻ nước", của những lễ hội phong phú, đặc sắc. Mảnh đất Hoà Bình là nơi cộng đồng 6 dân tộc cùng sinh sống; mỗi dân tộc có nét văn hóa riêng, song lại có nhiều điểm chung, đậm nét của nhân dân các dân tộc miền núi

Văn hóa Hòa Bình là nền văn hóa nổi tiếng thời kỳ tiền sử cách ngày nay 18.000 năm. Đây là nền văn hóa đặc trưng ở các nước Đông Nam Á lục địa, phía nam Trung Quốc và phía Tây châu thổ 3 con sông lớn thuộc Bắc Bộ Việt Nam, trong đó có sông Đà chảy qua địa phận tỉnh Hòa Bình. 

Từ việc khai quật các địa điểm di tích hang động tại vùng đá vôi ở Hòa Bình, năm 1927, nhà khảo cổ người Pháp Madelene Colani đã đề xuất khái niệm "Văn hóa Hòa Bình". 

Theo đó, năm 1932, hội nghị các nhà tiền sử Viễn Đông lần thứ nhất họp tại Hà Nội đã thừa nhận thuật ngữ "Văn hóa Hòa Bình" là thuật ngữ để chỉ một nền văn hóa cổ đại đã xuất hiện và tồn tại trên địa phận nước Việt thời tiền sử, đồng thời khẳng định Hòa Bình là một trong những trung tâm của người nguyên thủy ở Việt Nam. 

Nói đến tỉnh Hòa Bình không thể không nhắc đến Nhà máy Thủy điện Hòa Bình trên dòng sông Đà với sản lượng điện hàng năm là 8,16 tỷ kWh. Đây là nhà máy thủy điện lớn nhất Việt Nam và Đông Nam Á từ năm 1994 cho đến khi kỷ lục này bị phá vỡ bởi Nhà máy thủy điện Sơn La, khánh thành năm 2012 với sản lượng điện trung bình hàng năm hơn 10 tỷ kWh.

Theo Bộ Khoa học và Công nghệ, sông Đà là phụ lưu lớn nhất trong hệ thống sông Hồng. Ba nhà máy thủy điện trên dòng sông Đà gồm Hòa Bình, Sơn La và Lai Châu có tổng công suất 6.000MW, là chuỗi nhà máy trên một dòng sông lớn nhất Đông Nam Á và đóng góp 30% sản lượng điện quốc gia.

Sông Đà bắt nguồn từ dãy núi Ngụy Bảo thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, chảy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam. Điểm tiếp xúc đầu tiên của sông Đà với lãnh thổ Việt Nam ở xã Ka Lăng, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Sông Đà chảy từ Lai Châu qua các tỉnh Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình rồi nhập với sông Hồng ở Phú Thọ.

Tại Thủy điện Hòa Bình có một bức thư của những người xây dựng Thủy điện Hòa Bình gửi thế hệ mai sau sẽ được mở vào ngày đầu tiên của năm 2100. Trước đó, trong những năm 1981-1982, công trình thủy điện Hòa Bình bước vào giai đoạn khẩn trương. Thông lệ ở Liên Xô và nhiều nước trên thế giới, trước khi ngăn sông, những người xây dựng thường viết một bức thư và bỏ vào một chiếc chai hoặc lọ thủy tinh đậy kín rồi chôn vào thân đập.

Họ hy vọng, hàng trăm năm sau nếu con đập không còn, hậu thế sẽ biết công trình này đã được xây dựng như thế nào, khó khăn vất vả ra sao để có nguồn điện cho đất nước. Ý tưởng này được Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng khi đó là ông Đỗ Mười - Trưởng ban Chỉ đạo xây dựng công trình thủy điện Hòa Bình, ủng hộ.

Sau khi bàn bạc, lãnh đạo Tổng công ty Xây dựng Thủy điện Hòa Bình quyết định đặt bức thư đó vào lòng khối bê tông trong khuôn viên nhà máy. Nội dung lá thư được giao cho một cán bộ viết chữ đẹp chép lại thành hai bản tiếng Việt và tiếng Nga.

×