Phát hiện và xử lý vi phạm môi trường từ gốc

Tại nhiều địa phương, vi phạm môi trường diễn ra phổ biến, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp, chăn nuôi nhỏ lẻ, hoạt động của làng nghề tái chế, khai thác khoáng sản trái phép, đổ thải không đúng quy định. Dù đây là những hành vi dễ nhận biết và diễn ra ngay tại địa bàn dân cư, song không ít vụ việc chỉ được xử lý sau khi báo chí phản ánh hoặc người dân khiếu nại vượt cấp.

Trên thực tế, chính quyền cấp xã là cơ quan gần dân nhất, nắm rõ tình hình địa bàn, song lại thường xuyên gặp khó trong xử lý các hành vi vi phạm môi trường. Nhiều xã thiếu cán bộ chuyên trách về môi trường, hoặc cán bộ kiêm nhiệm chưa được đào tạo bài bản. Không ít vụ việc được “hòa giải” thay vì xử lý theo đúng quy định, dẫn đến hiện tượng nhờn luật, tái phạm kéo dài.

Trên thực tế, chính quyền cấp xã là cơ quan gần dân nhất, nắm rõ tình hình địa bàn, song lại thường xuyên gặp khó trong xử lý các hành vi vi phạm môi trường. Nhiều xã thiếu cán bộ chuyên trách về môi trường, hoặc cán bộ kiêm nhiệm chưa được đào tạo bài bản. Không ít vụ việc được “hòa giải” thay vì xử lý theo đúng quy định, dẫn đến hiện tượng nhờn luật, tái phạm kéo dài.

Theo khảo sát của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và môi trường), năm 2023 tại 12 tỉnh thành trọng điểm, chỉ khoảng 28% đơn vị cấp xã có cán bộ chuyên trách hoặc kiêm nhiệm môi trường có chuyên môn đúng ngành. Hơn 70% còn lại là cán bộ không chuyên, dẫn đến việc lập biên bản, tiếp nhận phản ánh hay tổ chức kiểm tra còn hình thức, thiếu hiệu quả.

Pháp luật đã trao quyền rõ ràng cho chính quyền cơ sở

Luật sư Hoàng Anh Sơn – Đoàn luật sư TP. Hồ Chí Minh cho biết: Điều 168 Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 quy định về Trách nhiệm quản lý của nhà nước về bảo vệ môi trường của ủy ban nhân dân các cấp.

Cụ thể tại Khoản 3 Điều 168 quy định Uỷ ban nhân dân cấp xã, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, có trách nhiệm sau đây:

 Xây dựng, ban hành theo thẩm quyền và tổ chức thực hiện văn bản quy phạm pháp luật, quy chế, quy ước về giữ gìn vệ sinh, bảo vệ môi trường; xây dựng và tổ chức thực hiện dự án, nhiệm vụ về bảo vệ môi trường;

 Chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra và tổ chức thực hiện kiểm soát nguồn ô nhiễm; tiếp nhận đăng ký môi trường; phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường trên địa bàn theo quy định của pháp luật; tổ chức quản lý các nguồn thải trên địa bàn theo phân công, phân cấp; chịu trách nhiệm trước Ủy ban nhân dân cấp huyện về việc để xảy ra ô nhiễm môi trường trên địa bàn;

Tổ chức theo dõi, giám sát, cảnh báo, quản lý chất lượng môi trường và quản lý chất thải trên địa bàn theo thẩm quyền hoặc theo phân cấp của Ủy ban nhân dân cấp huyện; cải tạo, phục hồi môi trường; bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học;

 Truyền thông nâng cao nhận thức, xây dựng ý thức về bảo vệ môi trường trong cộng đồng; vận động người dân tham gia giữ gìn vệ sinh, bảo vệ môi trường; hướng dẫn cộng đồng dân cư trên địa bàn đưa nội dung bảo vệ môi trường vào hương ước, quy ước, xây dựng nông thôn mới, gia đình văn hóa;

 Kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường theo thẩm quyền hoặc chuyển người có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật; giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị về bảo vệ môi trường theo thẩm quyền;

 Huy động và sử dụng nguồn lực cho công tác bảo vệ môi trường theo quy định của pháp luật;

 Tổ chức thu thập thông tin về môi trường, báo cáo môi trường theo quy định của pháp luật;

 Thực hiện nhiệm vụ bảo vệ môi trường khác do Ủy ban nhân dân cấp huyện giao.

Đối với bảo vệ môi trường làng nghề ủy ban nhân dân cấp xã có vai trò rất quan trọng như ủy ban phải lập, triển khai thực hiện phương án bảo vệ môi trường cho làng nghề trên địa bàn; Hướng dẫn hoạt động của tổ chức tự quản về bảo vệ môi trường làng nghề. (Khoản 4, Điều 56 Luật Bảo vệ môi trường năm 2020).

Khoản 1 Điều 56 Nghị định 45/2022/NĐ-CP quy định rõ: Chủ tịch UBND cấp xã có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực môi trường đối với hành vi vi phạm xảy ra trên địa bàn, với mức phạt tiền tối đa đến 5 triệu đồng với cá nhân và 10 triệu đồng với tổ chức. Thẩm quyền này bao gồm cả việc lập biên bản vi phạm, ra quyết định xử phạt, buộc khắc phục hậu quả quy định tại các điểm a, b, c và đ khoản 3 Điều 4 Nghị định này.

Không chỉ dừng ở trách nhiệm hành chính, nếu để xảy ra tình trạng vi phạm nghiêm trọng, kéo dài mà không xử lý, chính quyền cơ sở có thể bị xem xét trách nhiệm quản lý theo Luật Cán bộ, công chức và Luật Tổ chức chính quyền địa phương, Nghị định 12/2020/NĐ-CP về xử lý cán bộ, công chức, viên chức.

Vướng mắc trong thực thi, thiếu người, thiếu công cụ, thiếu quyết tâm

Mặc dù pháp luật đã trao quyền, song trên thực tế, nhiều cấp xã “ngại va chạm” khi xử lý các cơ sở vi phạm là hộ dân sinh sống lâu đời, có mối quan hệ thân quen hoặc đóng góp kinh tế lớn cho địa phương. Tình trạng “nể nang, né tránh” khiến nhiều hành vi vi phạm bị bỏ qua hoặc xử lý chiếu lệ, không đủ sức răn đe.

Ngoài ra, công cụ giám sát môi trường tại cấp xã còn thiếu thốn. Nhiều xã không có thiết bị đo đạc môi trường, không có quy trình kiểm tra chuyên môn sâu, dẫn đến lệ thuộc vào cấp huyện hoặc cấp tỉnh trong khâu xác minh, lấy mẫu. Điều này khiến tiến độ xử lý vi phạm kéo dài, nhiều trường hợp bị “chìm xuồng”.

Một vấn đề khác là nguồn lực tài chính hạn chế. Theo báo cáo của Bộ Tài chính năm 2023, chỉ khoảng 15% ngân sách môi trường cấp xã được sử dụng cho kiểm tra, xử lý vi phạm; phần còn lại chủ yếu dành cho thu gom rác và duy trì cơ sở hạ tầng. Do đó, nhiều xã không đủ kinh phí để tổ chức đoàn kiểm tra hoặc thuê đơn vị giám định độc lập.

Theo luật sư Sơn, cần cơ chế hỗ trợ và giám sát độc lập. Cụ thể, để nâng cao vai trò và hiệu quả xử lý vi phạm môi trường của chính quyền cơ sở, cần có sự thay đổi từ chính sách đến nhận thức.

Trước hết, cần tăng cường tập huấn chuyên môn cho cán bộ phụ trách môi trường cấp xã, cập nhật kiến thức pháp luật và kỹ năng giám sát thực địa. Bộ Nông nghiệp và Môi trường nên phối hợp với Bộ Nội vụ ban hành khung vị trí việc làm chuyên trách về môi trường tại cấp xã, bảo đảm có người làm đúng và đủ thẩm quyền.

Song song, cần bổ sung công cụ pháp lý cho chính quyền cơ sở như thiết bị đo nhanh, bộ chỉ số đánh giá mức độ ô nhiễm ban đầu, quy trình xử lý sự cố môi trường quy mô nhỏ. Cùng với đó là cơ chế tài chính linh hoạt, trích một phần từ phí bảo vệ môi trường tại địa phương để phục vụ kiểm tra, xử lý vi phạm.

Cuối cùng, cần có cơ chế giám sát độc lập từ người dân, các tổ chức xã hội và báo chí. Mọi phản ánh về môi trường nên được xử lý công khai, minh bạch.

Việc chậm trễ hoặc bao che cần được xử lý nghiêm, kể cả trách nhiệm người đứng đầu chính quyền cơ sở. Bảo vệ môi trường bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất ở cấp cơ sở.

Khi chính quyền cấp xã, phường, thị trấn phát huy đúng vai trò – được trao quyền, có công cụ, có trách nhiệm – thì mới hy vọng giải quyết hiệu quả vi phạm môi trường từ gốc. Đây là yêu cầu cấp thiết không chỉ về mặt pháp lý, mà còn là đòi hỏi thực tiễn trong tiến trình xây dựng một nền quản trị xanh, bền vững.

×