Giáp Hải đỗ Trạng nguyên năm Đại Chính thứ 9, Mậu Tuất (1538), đời Mạc Thái Tông vương triều nhà Mạc.

Trạng nguyên Giáp Hải của vương triều nhà Mạc đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử với tài năng và đức độ.

Ngay từ khi còn đi học, Giáp Hải nổi tiếng thông minh, cần mẫn, khiêm nhường nên học trò trong làng ngoài tổng ai cũng khâm phục.

Giáp Hải học một biết hai, ứng đối như thần. Ông không ỷ vào sự thông tuệ của mình, rất chăm chỉ dùi mài kinh sử.

Tương truyền, Giáp Hải có thể ngồi thâu đêm suốt sáng mà không tỏ ra mệt nhọc, gần tối ông thường rang một túi hạt hồ tiêu, khi nào buồn ngủ lại nhấm nháp cho miệng cay cay mà quên ngủ.

Hàng ngày, Giáp Hải thường đến chân núi Cốc Lâm (đồi Kế) ngồi dưới lùm cây đọc sách.

Năm 1538, Giáp Hải đỗ Trạng nguyên khi còn trẻ tuổi. Ông được triều đình nhà Mạc trọng dụng, giữ nhiều chức vụ quan trọng như Thượng thư bộ Lại, Thượng thư bộ Hình, Thượng thư bộ Lễ, Thượng thư bộ Binh, kiêm Đông các Đại học sĩ, Tri kinh diên sự Thiếu bảo, tước Luân quận công.

Đền thờ Trạng nguyên Giáp Hải ở đồi Cốc, xã Dĩnh Trì, thành phố Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang là nơi lưu giữ bảo vật quốc gia-sách đá. Ảnh: Nguyễn Văn Thành (mactrieu.vn).

Giáp Hải không chỉ là nhà khoa bảng lừng lẫy, bậc tể thần của vương triều, mà còn được coi là hàng Bắc đẩu của học vấn nước Nam.

Ông có các tác phẩm: “Tuy Phong tập”, “Ứng đáp bang giao tập”, “Cổ kim bang giao bị lãm”, “Cao lâu tỳ bà ký”, “Thuận minh”, “Tạ sĩ biểu”, “Kim khê”, ‘Ngọc kiều”.

Nhưng phần lớn các tác phẩm này đã mất. Hiện chỉ còn “Cổ kim bang giao bị lãm” (A.185) gồm các bài biểu, tấu, công văn, trong đó có chép lẫn bài của người khác, và một số văn thơ trong “Lịch triều hiến chương loại chí”, “Việt thi tục biên”, “Phong tục sử”,... và một số bài văn bia.

Học chừng hết chữ các ông đồ trong vùng, Giáp Hải được cha cho đi kinh đô học. Đến khoa thi năm Mậu Tuất (1538) niên hiệu Đại Chính thứ 9 đời Mạc Đăng Doanh, khi thi hội, Giáp Hải đỗ đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ, đệ nhất danh, tức Trạng nguyên. Năm ấy ông 32 tuổi.

Đền thờ Trạng nguyên Giáp Hải ở xã Dĩnh Trì, thành phố Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang có trưng bày bảo vật quốc gia là sách đá. Ảnh: Giáp Văn Hiếu.

Giáp Hải làm quan trải lục bộ Thượng thư kiêm Đông các đại học sĩ, Nhập thị kinh diễn coi việc ở tòa Kinh Diên, sau thăng tới Thái bảo, tước Kế Khê bá, đặc phong Sách Quận công, nhiều lần đi sứ phương Bắc và được phong Thiếu Bảo.

Thời kỳ giữ chức Tuyên Phủ đồng tri rồi lên Nam Quan thương nghị giám sát biên giới, ông luôn tỏ ra là người lịch thiệp, lý lẽ sắc bén, được quan lại nhà Minh nể trọng, thường gọi là Giáp Tuyên Phủ.

Giáp Hải và Nguyễn Bỉnh Khiêm là người có công lao lớn trong triều nhà Mạc. Ông đỗ Trạng, làm Tể tướng, là thầy dạy cho vua, cuộc đời sáng trong như ngọc.

Trạng nguyên Giáp Hải trung thực, liêm chính, căm ghét xu nịnh, tranh lợi, xách nhiễu. Ông luôn nhắc vua: “Tôn trọng gốc nước, cố kết lòng dân”, không say đắm yên vui. Ông là một danh sĩ có tài, ra sức phù giúp cơ đồ nhà Mạc, nhưng sinh phải buổi mạt thời của vương triều ấy.

Trạng nguyên Giáp Hải đã có nhiều chủ trương vì dân vì nước nhưng không được triều đình trọng dụng. Ông xin về hưu và mất ở quê nhà.

Sách đá ở đền thờ Trạng nguyên Giáp Hải là bia đá cổ. Bia gồm hai phần, phần bia và phần nắp đậy ôm khít vào nhau. Phần nắp đậy có chiều cao là 72 cm, chiều rộng 49 cm và chiều dày 16cm, phần thân bia khắc hình họa cuốn mang đậm nét đặc trưng phong cách nghệ thuật đời Mạc.

Bia đá được chôn theo mộ thân phụ của trạng nguyên Giáp Hải. Ban đầu, mộ được đặt ở Như Thiết, nay là xã Hồng Thái, Việt Yên. Sau đó, mộ được chuyển về núi Cốc Lâm, xã Dĩnh Trì, tỉnh Bắc Giang. Nội dung trên bia đá là do Trạng nguyên soạn, trong đó có nhiều thông tin về thân thế của ông.

Ngày nay, Đền thờ Trạng nguyên Giáp Hải ở đồi Cốc, xã Dĩnh Trì (nay là phường Dĩnh Trì, thành phố Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang) trở thành điểm đến hấp dẫn với du khách và các nhà nghiên cứu lịch sử.

Ngôi đền thờ ông được bảo tồn, là nơi tưởng niệm một vị quan thanh liêm, tài giỏi. Đây cũng là nơi lưu giữ bảo vật quốc gia là Bia hộp đá khắc văn tự Hán cổ và chữ Nôm những tư liệu quý về thân thế, sự nghiệp của Trạng nguyên Giáp Hải; xác định ngôi mộ Khánh Sơn tiên sinh, thân phụ của ông.

Văn bia còn làm sáng tỏ những huyền thoại ly kỳ liên quan đến thân phận trạng nguyên dưới triều nhà Mạc. Năm 2017, Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận Bia hộp đá Đồi Cốc là Bảo vật quốc gia.

Hàng năm, vào ngày giỗ Trạng nguyên Giáp Hải (18/2 âm lịch), dân làng, du khách, con cháu dòng họ Giáp các nơi về đây thắp nhang tưởng nhớ công ơn của ông.

Trạng nguyên Giáp Hải là niềm tự hào của người dân Bắc Giang, là biểu tượng của tinh thần hiếu học và tài năng khoa bảng Việt Nam.

Ngày nay, tên của Trạng nguyên Giáp Hải được đặt cho một con đường thuộc khu vực phường Dĩnh Kế và một trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố.

Việc tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của Trạng nguyên Giáp Hải không chỉ giúp thế hệ sau hiểu rõ hơn về lịch sử dân tộc mà còn khơi dậy niềm đam mê học tập và cống hiến cho đất nước.

Sáp nhập tỉnh Bắc Giang với tỉnh Bắc Ninh, tỉnh mới tên Bắc Ninh có thêm một Trạng nguyên tài hoa, bổ sung vào danh sách dài những nhân tài, danh nhân đất Kinh Bắc-vùng đất học, nơi có các làng tiến sỹ, đất Trạng nguyên.

×