LTS: Trong gần 40 năm Đổi mới (1986 - 2025), nhiều tác phẩm báo chí và văn học đã phản ánh cuộc sống của người nông dân một cách chân thực, khơi gợi cảm xúc mạnh mẽ về những khó khăn, bất công mà họ phải đối mặt nơi mỗi làng quê Việt Nam.

"Người đàn bà quỳ" của nhà văn Lê Văn Ba (bút danh Trần Khắc) là một trong những tác phẩm tiêu biểu ra đời vào những năm cuối thập niên 1980, khi xã hội Việt Nam trải qua những chuyển mình lớn sau chiến tranh và công cuộc cải cách.

Nhà văn Lê Văn Ba đã khéo léo dựng lên hình ảnh bà Khang - người phụ nữ với lòng kiên cường, đấu tranh chống lại sự bất công, đặc biệt từ những "cường hào mới" như: Ông Chẩu – Bí thư Đảng uỷ, làng Tiền Đống; ông Thực - Chủ tịch Ủy ban; ông Bần - Trưởng Công an...

Đánh giá về giá trị và sức lan tỏa mạnh mẽ của tác phẩm “Người đàn bà quỳ”, nhà báo Lê Thọ Bình khẳng định trong bài viết:“Tiếng nói của nông dân và những bài báo làm rung chuyển chính sách” trên Báo Nông thôn Ngày nay, rằng: “Câu chuyện tưởng như nhỏ lẻ ấy đã tạo làn sóng tranh luận trong Quốc hội, dẫn đến việc xem xét lại chính sách “khoán trắng” trong nhiều hợp tác xã kiểu cũ ở đồng bằng Bắc Bộ. Chưa đầy một tuần sau khi báo phát hành, Thường vụ tỉnh ủy nơi xảy ra vụ việc đã ra quyết định điều chỉnh chính sách ruộng đất và kiểm điểm tổ chức địa phương”.

Trong khi đó, cố nhà báo lão thành Hữu Thọ - người được mệnh danh là “người hay cãi” từng nhận xét kể: “Khi là đại biểu Quốc hội, tôi phát biểu công khai tại Hội trường Ba Ðình trong khóa IX, biểu dương ba bài báo gồm “Cái đêm hôm ấy đêm gì?” của Phùng Gia Lộc, hai là “Người đàn bà quỳ” của Lê Văn Ba, ba là “Lời khai của bị can” của Trần Huy Quang để nói lên sự đóng góp của báo chí trong thời kỳ đổi mới, trong đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng".

Trò chuyện với PV Dân Việt, nhà báo Hồ Quang Lợi - nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam, tác giả cuốn sách "Sự thật, Lẽ phải và Ngọn bút" vừa ra mắt - đánh giá cao những tác phẩm như: “Chuyện làng Nhưỡng” của nhà báo Phan Quang; “Cái đêm hôm ấy… đêm gì?” của Phùng Gia Lộc; “Người đàn bà quỳ” của Lê Văn Ba…

“Đây đều là những phẩm sâu sắc, mang chất văn chương nhưng không mất đi sự sắc bén của báo chí điều tra, kết hợp giữa sự thật và cảm xúc nghệ thuật. Người viết đã lăn xả vào cuộc sống, cảm được nhịp sống xã hội, đời sống nông dân và biết được nông dân sống như thế nào? Nông dân nghĩ gì trên luống cày của mình?... Bởi vậy, nhà báo, nhà văn mới có thể viết đúng, viết trúng những vấn đề bức thiết. Phùng Gia Lộc, Phan Quang, Lê Văn Ba... đã hội tụ đủ sự trải nghiệm thực tế và tài năng. Họ như nếm trải được những gì ở trong lòng đất và nhờ khả năng về ngôn ngữ cao nên đã viết ra những tác phẩm có độ rung cảm đến thế”, nhà báo Hồ Quang Lợi nhận định.

Báo Dân Việt xin phép đăng lại toàn văn tác phẩm “Người đàn bà quỳ” của Trần Khắc (nhà văn Lê Văn Ba) xuất bản trên Tuần báo Văn Nghệ (ra ngày 7/12/1987). Bản đăng lại trên Báo Dân Việt được trích từ cuốn Tập truyện ký chọn lọc "Người đàn bà quỳ" xuất bản năm 1988, hiện lưu trữ tại Thư viện Quốc gia Việt Nam.

Người đàn bà quỳ

Làng Tiền Đống nghèo như nhiều làng quê Việt Nam. Và cũng như nhiều làng quê khác “ăn truyền thống, sống tiềm năng” người dân Tiền Đống kể cho nhau nghe không biết chán về những ưu thế tuyệt vời chưa khai thác và tin nhất định sẽ có một ngày mai tươi sáng đến với mình.

Xưa có một thầy địa lý nổi tiếng đi qua vùng này thấy kiểu đất đẹp, gò đồng nhấp nhô như núi vàng, núi bạc, đã phải kêu lên: giàu to! giàu to! Nhưng tiền bạc là của chung thiên hạ, nhiều nhà giàu đến lạy van xin chỉ huyệt quý, thầy địa lý chỉ lắc đầu, trước khi bỏ đi đã dạy lũ trẻ chăn bò câu hát đồng dao:

Một tiền đống, hai đống tiền

Bao giờ đồng tiến đếm tiền mỏi tay.

Tên làng Tiền Đống có từ ngày ấy phải chăng đất Tiền Đống đến ngày phát như lời sấm truyền? Mấy năm gần đây, làng xóm thay đổi khá nhiều. Trước hết là cả một dãy nhà mái bằng mọc lên san sát dọc đường 39, làm thành hẳn một dãy phố - phố Tiền - với đủ các hiệu bách hóa, may đo, cửa hàng chụp ảnh, sửa chữa xe đạp xe máy, quán phở, cà phê... Nổi bật giữa làng là trụ sở mới xây, gồm phòng họp, phòng làm việc của bí thư đảng ủy, chủ tịch ủy ban ở hai đầu. Trong hội trường treo đầy cờ thi đua, bằng khen và các bảng thống kê thành tích với những con số nổi bật về lúa, lợn, lông vũ xuất khẩu. Một chiếc ô tô vận tải và hai máy kéo Bông Sen đỗ trên bãi cỏ trước hội trường nhằm mục đích triển lãm cơ sở vật chất kỹ thuật hùng mạnh của hợp tác xã.

Tất cả những đổi mới lớn lao ở chốn làng quê hẻo lánh này đều gắn liền với tên tuổi ông Chẩu. Do tài ba công sức của bí thư Đảng ủy Chẩu mà hợp tác xã nông - công - thương - tín Tiền Đống do ông Chẩu sáng tạo ra và các anh trai họ gần, em gái họ xa là phó chủ nhiệm, kế toán trưởng, ủy viên kiểm tra... điều khiển, phất lên.

Ấy vậy mà có người định sổ oẹt tất tật công lao của ông Chẩu. Chẳng những thế còn dám gọi ông Chẩu, bí thư đảng ủy; ông Thực, chủ tịch ủy ban; ông Bần, trưởng công an, là ba tên cường hào! Người đó là một người đàn bà - bà Khang đang ngồi trước mặt tôi đây.

*

* *

Tôi hỏi:

- Bà có thù gì với các ông ấy?

Bà Khang trả lời:

- Cả làng này thù chúng nó chứ riêng gì tôi. Mà tôi đâm đơn lên huyện, lên tỉnh đâu phải vì quyền lợi của riêng mình. Anh biết đấy, bà con dân làng cử chúng tôi đi, góp tiền góp gạo cho chúng tôi tàu xe, cơm nước ăn đường. Tôi đã nói với bà con rồi: Trước kia thằng Tây đi càn, tôi dẫn đầu bà con lăn ra đường càn xe tăng giặc. Bây giờ chống bọn cường hào mới, tôi cũng xin vì bà con, vì dân làng, nếu phải nhảy vào lửa tôi đứng giữa đống lửa, cần giẫm lên tổ kiến vàng tôi tra chân giữa tổ kiến vàng.

Bà Khang ngồi bình thản, tự tin. Nhìn bà, không ai bảo bà đã ngoài sáu mươi. Tóc bà còn đen, đọc báo chưa dùng kính. Vài nét nhăn ở khóe miệng, đôi mắt càng làm cho khuôn mặt bà rắn rỏi, kiên định hơn. Chiếc áo gụ và cái quần láng đen còn mới đang mặc là đồ sang nhất, bà dùng mỗi lần đi tỉnh, đi huyện hoặc ở nhà tiếp khách trung ương.

Bà kể:

- Nhà tôi trước ở gần sân kho hợp tác đấy. Cả đất vườn rộng hai sào hai thước. Đất của tổ phụ để lại từ mấy đời nay. Tây về, nhà ngói cây mít trúng đạn moóc-chê cháy sạch. Năm ấy là 1950 hòn gạch vỡ chúng nó cũng bắt gánh lên xây bốt Từ Hồ. Giải phóng miền Bắc thì được tin nhà tôi hy sinh ở Điện Biên Phủ, để lại cho tôi một mẹ già, một con nhỏ. Tôi vừa nuôi con, vừa nuôi mẹ chồng, rồi chôn cất mẹ chu đáo. Đến lượt thằng con lớn lên, nhất định xung phong đi bộ đội. Nó bảo “xanh cỏ đỏ ngực” con phải đi trả thù cho bố con. Bây giờ nó vẫn đang ở bên Lào. Được cái nó cũng nghe lời tôi, lấy vợ, đẻ cho tôi thằng cháu nội. Cháu nó vừa đi học về, chào anh đấy. Còn mẹ nó đi làm cỏ lúa chiều tối mới về. Tôi nghĩ thế là mình cũng có lộc rồi. Chỉ có chỗ chui ra chui vào là còn tuềnh toàng quá. Nào ngờ cái nhà bẹp lại làm lão Chẩu ngứa mặt. Nó bảo, cả khu này phải quy hoạch lại thành một Tổ thể trụ sở, cửa hàng hợp tác, sân kho, ao cá Bác Hồ… để cấp trên, khách nước ngoài đều đến tham quan thấy rõ ràng nông thôn đổi mới. Nó bàn với lão Thực cho mẹ con bà cháu tôi ra ở cuối làng dễ lấy đất xây dựng xưởng cơ khí. Tôi cãi: Không ai có quyền đuổi tôi! Nó ngọt ngào: “Bà ơi, nào ai dám đuổi bà đâu. Đây là lợi ích chung, đẹp cả làng, cả xã, gia đình ta là gia đình gương mẫu”... Tôi đòi phải bồi hoàn đủ hai sào hai thước. Nó nhăn nhở: “Bây giờ công điền công thổ quốc gia, bà nói đất đai tổ nghiệp để lại là lạc hậu rồi. Mấy năm nay người đẻ, đất không đẻ. Mỗi hộ chỉ được chia sáu miếng, tôi cho bà chín miếng, là rộng quá”. Tự nhiên tôi mất không hai sào đất! Mà có xưởng cơ khí cơ gió gì đâu. Cái nhà hai tầng mới xây là nhà con gái nó - Cái Nghiên, xây ngay trên nền cũ nhà tôi đấy. Như thế có phải là cường hào không?

Giọng trầm trầm, bà Khang kể tiếp:

- Con giun xéo lắm phải quằn. Mình thế là bước đường cùng rồi. Tôi làm đơn tố cáo. Nó đến tận nhà, thách:

- Đây nắm cơm cho mà đi kiện! Dám bỏ nạng chống trời!

Khi biết việc tôi làm, bác Sâm đến nhà tôi, hỏi:

- Bà ơi, sao bà to gan thế? Bà có biết ông Chẩu có đường dây với tướng Trường Xuân? Có biết làng mình kết nghĩa với bệnh viện Hữu Nghị? Ông Chẩu có tiêu chuẩn phòng khám A đấy! Thứ, Bộ trưởng nào ông ấy cũng quen!

Tôi trả lời:

- Thà chết đuối giữa sông cái còn hơn chết đuối giữa đĩa đèn dầu lạc.

Bác Sâm khóc:

- Bà đến cửa huyện kêu giúp cháu với. Nhà cháu bị tù oan mấy tháng nay rồi.

Nghe tiếng khóc, chị Ký trong buồng chạy ra, cầm dải khăn tang chấm nước mắt:

- Chị nói khẽ chứ, không nó lại vu cho mình hội họp bí mật bàn mưu lật đổ thì khốn đấy. Em đến từ nãy, ẩn trong buồng.

Chị Ký là giáo viên dạy ở trường làng. Chồng chị, anh Lại Hồng Thi có ý định tố cáo Chẩu về tội bắt thủ quỹ đưa tiền tiêu nhưng không chịu ký giấy tạm ứng. Kiểu tham ô của nó cũng cường hào như thế đấy. Phát hiện anh Thi tố cáo mình, Chẩu hầm hầm: “Mấy thằng bộ đội phục viên là rách việc lắm. Phải trị thẳng tay!”.

Một hôm, anh Thi đang ngụp lặn chữa cái gì đó ở cửa trạm nông giang thì một đứa đóng sập cầu dao. Ba cái máy bơm chạy cùng một lúc, hút tuột anh Thi vào đường ống, chết liền. Trước đó, thằng Bần trưởng công an xã vu anh Thi cầm dao đâm nhà chức trách, trói anh bỏ lên xe giải về huyện. Nhưng khi công an huyện hỏi đến hung khí thì không có, buộc phải cho về. Những chuyện này có được ai làm sáng tỏ đâu.

Cái nhân lõi đấu tranh ở làng Tiền Đống bắt đầu từ ba người đàn bà ấy. Bác Sâm hậu cần, chị Ký viết đơn, bà Khang đi kiện. Chị Ký viết xong lá đơn nào cũng để lên ban thờ chồng. Chị thắp hương khấn anh Thi, nguyền rủa những thằng giết người không dao, rồi gọi hồn anh Thi có thiêng thì bật quan tài dậy theo chân bà Khang đi huyện, đi tỉnh mà kêu mà cầu.

Tôi quen bà Khang trên một chuyến xe khách Hà Nội - Hải Dương, trong một trường hợp rất tình cờ. Bà vẫy xe ngang đường. Những người lên ngang đường thường phải trả đắt gấp hai ba lần so với giá vé quy định. Khi anh phụ xe đến thu tiền, bà Khang đưa cái giấy năm mươi đồng và nói: “Tôi bị chó dại cắn phải lên tỉnh chữa. Chú thông cảm bớt cho ít nhiều lấy tiền thuốc thang.” Anh phụ xe đưa trả tiền bà: “Bà đi xe cháu mấy lần, lúc đầu cháu cứ tưởng bà đi buôn. Những người đi như bà, sao ngày càng đông quá.”

Trước khi kể về cái đận lên tỉnh, bà Khang nói cho tôi nghe về những ngày đứng ở cổng huyện. Bà thở dài:

- Lần đầu bước tới công môn tôi run quá. Cái cổng huyện đến là to, nhà cửa tòa ngang dãy dọc buông mành đến hãi. Mà sao nó cứ thăm thẳm, vòi vọi, biệt lập hẳn với người dân, dù cơ quan huyện chỉ cách chợ huyện có một đoạn đường. Không thấy một tổ ong nào. Là tôi có nghe đài ca ngợi tiếng ong bay quanh nhà huyện ủy. Chắc có thật nhưng hẳn là ngày trước đông vui tấp nập thế thôi.

Đang ngơ ngác thì tôi giật mình vì bác thường trực đi ra quát:

- Bà kia vào đây làm gì?

Mãi sau này tôi mới biết có cái biển sơn xanh mấy chữ: “Không nhiệm vụ miễn vào”. Tôi nghĩ bụng: rõ ngớ ngẩn, không có việc thì ai người ta vào đây làm gì cho mất giờ mất buổi? May quá, đang lúng túng thì một người quen bước ra. Tôi gọi:

- Anh Bình!

- Chào bà. Rét mướt thế này có việc gì mà bà đi vất vả thế?

Bác thường trực đổi ngay thái độ, lễ phép mời tôi vào phòng khách. Một cô gái đon đả bưng khay nước ra, hương chè thơm ngào ngạt, lại có cả bao thuốc đầu lọc nữa. Thì ra anh Bình là bí thư huyện ủy. Thế này thì may quá rồi.

Từ mấy tháng nay tôi có nghe tiếng đồng chí bí thư huyện ủy mới được trên cử về, có khẩu hiệu “bốn không” để ngay trên bàn làm việc của mình. Những “bốn không”, nhiều quá, tôi chỉ nhớ được điều hay nhất là “không mưu lợi ích riêng vi phạm nguyên tắc chung” nghe mát ruột mát lòng. Và điều này nữa: Những năm kháng chiến chống Pháp, chính tôi đào hầm nuôi giấu bác Thăng. Chồng Việt Minh, vợ lại nhí nhoẻn với chánh tổng tề. Một đêm bác Thăng ôm thằng Bình vào nhà tôi, nói: “Bà trông nom giúp thằng bé cho cháu ít ngày. Rồi cháu sẽ gửi nó ra cơ quan ngoài vùng tự do. Cháu vừa dứt khoát với mẹ nó, “cắt” rồi bà ạ.”

Bấy giờ thằng Bình mới lên ba. Ngày ngày tôi giữ rịt nó trong nhà bón cơm, rửa đít cho nó. Bác Thăng ôm con đi buổi chiều, thì chập tối lính đồn ập đến vây kín nhà tôi. Vồ hụt bác Thăng, chúng nó tức điên lên bắt tôi giải lên đồn. Tôi cãi:

- Vợ chồng người ta cãi nhau, đem con đến gửi tôi trông nom hộ. Quyền người ta gửi, quyền người ta lấy. Sao các ông không đến từ chiều?

Thằng chánh tổng tề tát một cái làm tôi trào máu mũi, ngã bệt xuống đất, quát:

- Còn nỏ mồm.

Rồi chúng hầm hầm kéo đi.

Ba mươi sáu năm rồi. Thằng Bình bằng tuổi con tôi. Con tôi vẫn lặn lội chiến trường, gầy gò đen đúa. Sống chết tính từng giờ. Còn anh Bình đẫy đà trẻ trung quá. Trời chưa rét mà anh đã khoác áo da, đầu đội mũ len chân đi giày da bóng loáng.

Tôi trình bày sự việc. Bí thư huyện ủy nhận đơn, gật đầu:

- Vụ này phức tạp, khê đọng lâu, liên quan đến nhiều việc, nhiều người.

Hai hôm sau tôi có giấy ủy ban xã mời lên làm việc. Mừng quá, nghĩ bụng: có thể chứ! Cả Chẩu, Thực, Bần ngồi chờ tiếp tôi. Chẩu chìa lá đơn của tôi gửi anh Bình hôm trước, nói mỉa:

- Đơn của bà đây, huyện gửi về để chúng tôi giải quyết.

Tôi thấy trời đất chao đảo, tối tăm. Khi tôi đứng dậy ra về, thằng Bần băm bổ nói theo:

- Nhất trung ương, nhì địa phương, có giỏi cứ đi mà kiện củ khoai.

Chiều hôm sau, cháu Hoàn đang ngồi trong lớp thì một anh dân quân gọi ra sân trường:

- Ai cho phép chúng mày đánh nhau làm mất trật tự, hả?

Một cái tát, một cái đạp, thằng bé lăn quay. Cả cô giáo, học trò sợ xanh mắt. Tôi được tin, chạy lên trụ sở ủy ban, kêu nổi làng nước:

- Trẻ con chúng nó chơi với nhau, có tội tình gì mà hành hạ nó, ối các ông các bà ơi!

Tôi đi theo thằng Bần mới biết xã có hai cái nhà nhốt người. Cháu tôi nhợt nhạt cả chân tay.

- Bà ơi, mùi thuốc sâu ngợp quá, cháu cứ phải áp mũi vào khe cửa mà thở.

Đây là cái kho thuốc trừ sâu của đội 10. Con dâu tôi cũng khóc:

- Mẹ ơi, quan xa, bản nha gần. Mẹ dừng kiện cáo người ta nữa, được vạ thì má đã sưng.

Tôi bầm gan tím ruột. Thế này thì biết dựa vào ai, dân sống với ai? Tôi lại lên huyện. Năm lần, mười lần, hai mươi lần. Thường trực không cho vào, ông Bình tránh mặt không tiếp. Nhưng tôi cứ chờ, cứ vào, cứ gặp. Lần nào ông ta cũng nhắc với tôi:

- Việc này phức tạp, khê đọng lâu, liên quan đến nhiều việc, nhiều người.

Cuối cùng ông ấy nói:

– Tôi tin ở bà, tôi biết cả, còn biết rõ hơn bà. Có xã còn nặng nề hơn gấp mấy chục lần cái làng Tiền Đống của bà. Nhưng bà thông cảm...

Bà Khang ngừng kể, im lặng một lúc lâu. Tâm trạng thất vọng, bế tắc hiện rõ trên gương mặt đượm buồn. Bà lại ngẩng đầu lên, kể tiếp:

- Chiều hôm ấy tôi về đến cổng làng thì trời tối sầm. Từ xa đã nhìn thấy tầng hai trụ sở ủy ban sáng ánh điện, văng vẳng tiếng nhạc chát xình. Đêm nay, chúng nó lại tụ họp ăn uống, bàn mưu tính kế đẽo gọt dân. Tôi mỏi mệt ngồi nghỉ một lát trước đình làng. Từ ngày có trụ sở thì đình làng rêu phong vắng lặng. Nhưng ủy ban vẫn cử người quét dọn sạch sẽ. Ông Chẩu còn đề nghị Sở văn hóa công nhận đây là “Di tích lịch sử cách mạng”. Việc này thì ông ấy làm đúng. Chính tôi, ngày trước nhiều lần mang cơm ra đây cho bác Thăng. Về mùa mưa hầm bí mật sụt lở, đầy nước và cóc, rắn. Bác ấy thường ngồi thu lu, ẩn sau bức hoành phi sơn son thiếp vàng rất đẹp treo ở giữa đình làng. Một lần bác Thăng hỏi tôi: “Bà có biết bức hoành ấy viết chữ gì không?”. Tôi trả lời: chữ thánh hiền thì đàn bà quê mùa chúng tôi biết gì. Bác ấy cười: “Thánh gì! Năm chữ “hương đẳng tiểu triều đình”, đấy. Trích từ một trong hai vế đối khắc trên cột trụ cổng đình “Tôn ti hữu tự hương đẳng tiểu triều đình” nghĩa là thứ tự trên dưới đã an bài, xóm thôn như một triều đình nhỏ, lũ dân ngu cu đen chúng mày đừng có nghi ngoe! Hà hà, nay mai kháng chiến thành công, mang bức hoành này ra triển lãm tàn dư phong kiến đế quốc cho bọn trẻ nó xem!”.

Tôi cứ ngồi mãi dưới mái đình, miên man suy nghĩ. Trời đầy sao, cánh đồng lờ mờ nổi lên mấy cái nấm, dấu vết những gò tiền, đống tiền máy cày san lấp nhiều lần vẫn “kiêng” để lại. Câu chuyện cổ chỉ là niềm mơ ước. Bao giờ xã hội đồng tiền để có tiền đống, tiền đựng rủng rỉnh tiêu và cả những oan khiên, bất công chồng chất nhường này không còn nữa. Bà con nông dân chúng tôi không cần nhiều tiền. Bà con nông dân chỉ muốn đừng bị coi như cỏ rác.

Tôi hỏi:

- Những ngày vừa qua, bà bỏ sản xuất, đi hầu kiện suốt?

- Đi thì chớ, về nhà tôi làm như điên. Có buổi tôi ra đồng đập đất từ ba giờ sáng; sáu giờ gửi vồ cho cháu cầm về, ra đường 39 vẫy xe đi chuyến đầu tiên lên tỉnh. Lúa của tôi tốt nhất làng. Vườn hẹp, nhưng đủ cả rau muống, rau ngót, mồng tơi... Bà cháu tôi còn nuôi năm con vịt đẻ. Mỗi lần đi huyện, đi tỉnh, tôi xúc dăm bò gạo, bỏ vài quả trứng vào túi. Thế là đủ “chất”. Trong túi thêm lạng chè, bao thuốc bác Sâm lo.

Bà Khang lên tỉnh. Ở bến ô tô, một bác xích lô mách bà: cứ đi thẳng qua ngã tư, rẽ trái là tới.

Mấy bác ở văn phòng ủy ban rất nhã, đưa tôi ra bể nước rửa mặt, pha chè, hỏi chuyện, nhận đơn niềm nở. Văn phòng ủy ban giới thiệu tôi sang Viện kiểm sát, Sở công an, Ủy ban thanh tra… Tôi từ chối vì anh Sâm cũng đã có đơn gửi tất cả những nơi này mà chẳng ăn thua gì. Sao nhiều cơ quan tế độ dân mà dân vẫn khổ? Họ ngồi chơi tán chuyện dông dài nhưng có việc thì đùn đẩy cho nhau, đơn chạy vòng quanh. Không ít người lên mặt hoạnh họe và kêu đủ mọi khó khăn để chúng tôi phải biết ơn họ, vi thiềng trả ơn họ.

Cuối cùng, tỉnh buộc phải thành lập đoàn kiểm tra do bà Huệ, trưởng ban nội chính làm trưởng đoàn. Bà Huệ mời tôi lên hỏi:

- Bà đã đồng ý nhường đất cho xã xây dựng xưởng cơ khí, chữ ký của bà đây, sao còn đi kiện ông Chẩu?

- Thưa bà, người ta đã nói dối như vậy để cướp đất làm nhà cho con gái họ.

- À, vâng, tôi nhớ ra rồi. Ông Chẩu có trình bày việc xây dựng khó khăn nên phải thay đổi kế hoạch. Bà đã được đền bù đầy đủ rồi phải không?

- Có đền, nhưng thiếu của tôi một sào hai thước.

- Bà còn giữ đủ giấy tờ chứng nhận quyền sở hữu khu đất mình ở trước?

- Vâng, đủ.

Cuộc “hỏi cung” tạm dừng. Tôi được thông báo chiều thứ sáu tuần sau sẽ có cuộc họp giải quyết. Bí thư huyện ủy, trưởng ban nội chính trực tiếp chỉ đạo việc này. Tôi sẽ phải mang đầy đủ giấy tờ chứng lý trình bày trước đoàn kiểm tra.

“Tố điêu, tố láo, tao trói nghiến lại cho tù mọt gông” thằng Bần đe vậy. Tôi cười: “Tay tôi đây, các ông muốn trói lúc nào chẳng được. Nhưng đáng trói chín vòng, ông trói bảy vòng thôi”.

Cả làng Tiền Đống hồi hộp theo dõi, chờ đợi kết luận của đoàn kiểm tra.

Giấy triệu tập họp mười hai giờ. Trời ngả và chiều mới thấy bà trưởng ban nội chính đi ô tô về, ngồi vào bàn, phân luôn một chập toàn những lời sáo rỗng: chúng ta phải thông cảm, đoàn kết, thương yêu, có lý có tình…

Tôi trình bày:

- Giấy tờ của tôi giữ hồi cải cách ruộng đất còn đủ cả đây. Vì lợi ích chung, tôi tự nguyện dọn đi. Nay không làm được nhà máy cơ khí thì trả tôi nguyên canh. Tôi không tham nhà mới, vườn rộng.

Người ta tuyên bố hết giờ, tạm nghỉ.

Tôi về gần đến cổng nhà thì một bóng đen từ bụi cây nhảy ra phang một gậy trúng vai. Một thằng khác ôm tôi, lần thắt lưng. Tôi kêu: “Làng nước ơi, chúng nó đánh tôi, có ai ra cứu tôi với!”.

Cả chị Ký, bác Sâm, bà Bưởng đang ngồi trong nhà sốt ruột chờ tin tức cuộc họp, cầm đèn chạy ra. Hai thằng lưu manh chạy thục mạng. Tôi ghé tai chị Ký:

- Nó cướp tài liệu. Nhưng tôi đã giúi vào đống rơm nhà cái Nghiên rồi. Chị ra lấy về ngay. Chị Ký khóc:

- Để cháu đi xin mật gấu bóp cho bà đã. Phải đưa bà lên trạm xá, lấy giấy chứng thương.

Sáng hôm sau, vừa ăn hết bát cháo thì tôi thấy bà Huệ vào nhà. Sau mấy lời vồn vã hỏi thăm chuyện tôi bị đánh đêm qua, hứa sẽ báo công an huyện xuống làm biên bản, bà Huệ ghé tai tôi, nói nhỏ:

- Chị ngồi, tôi gọi thằng Chẩu đến cho nó lạy chị hai lạy nhé?

Tôi ngơ ngác:

- Thế là thế nào?

- Thì nó sai rồi, chúng tôi sẽ kỷ luật nội bộ, nhưng chị cũng thông cảm cho nó. Nó xin chị, thế là đủ rồi.

Tôi trả lời:

- Tôi chỉ cần một điều: trước đông đủ bà con dân làng, anh Chẩu xin lỗi tất cả mọi người một câu là xong hết mọi chuyện.

Bà Huệ ra, thằng Chẩu vào:

- Xã quyết định bù thêm cho chị một sào đất và cấp hai vạn viên gạch, năm nghìn viên ngói để chị làm nhà. Riêng em, xin gửi chị năm ngàn. Em biết vừa qua chị đi lại tàu xe tốn kém nhiều.

Tôi nói thật to, cốt để cả xóm cùng nghe tiếng:

- Sao ông đi lễ nhiều nơi thế hả ông Chẩu ơi! Lễ ông huyện, lễ bà tỉnh, giờ lại lễ cả tôi là người đi kiện ông nữa. Gạch này, tiền này có phải của ông kiếm được ra đâu!

Thằng Chẩu nhảy qua chuồng lợn, chuồn mất. Cứ thẳng thắn, công khai, là đứa nào cũng sợ. Chúng nó sợ như cú sợ ban ngày.

Việc Chẩu phải đến van lạy bà Khang gây một chuyển biến lớn trong làng Tiền Đống. Nhiều người trước đây không tin và không dám đấu tranh nay đều đứng lên mạnh dạn tố cáo bọn cường hào mới. Mà những người này, khi giác ngộ, thì chứng cứ họ đưa ra làm mọi người bàng hoàng, sửng sốt. Anh đội trưởng bảo vệ kể rõ mình đã theo lệnh Chẩu, Bần đi bắt người, tra tấn người, đã được phân công dò xét, ngăn cản đoàn kiểm tra làm việc thế nào. Bác kế toán cung cấp một loạt số liệu thật, số liệu ma. Hợp tác xã thu mua lông vũ xuất khẩu Tiền Đống thực chất là một ổ buôn lậu. Chẩu sống đoàng hoàng trong nhà cao cửa rộng với mẹ, vợ và có tám đứa con nhưng khai mẹ chết, vợ chết phải sống cô độc cô quả để được nhập hộ khẩu Hà Nội với một đứa con gái làm ở Công ty thực phẩm.

Ấy thế mà người ta vẫn để cho cái thằng bất nghĩa bất nhân ấy trùm lên tổ chức. Bởi vì các ông huyện, bà tỉnh trước đây trót đề cao, thổi phồng mô hình hợp tác xã nông - công - thương - tín Tiền Đống và nay đâm lao phải theo lao, buộc lòng bao che, bưng bít sự thật, trù dập những người dân trung thực, lương thiện.

Bà Khang lúc này trở thành người cầm đầu cuộc đấu tranh. Dân làng Tiền Đống viết một là đơn chung rồi tổ chức thành đoàn, đoàn đại biểu nông dân xã viên, đoàn đại biểu cán bộ hưu trí, đoàn đại biểu các đảng viên trung kiên nhất của Tiền Đống lên thủ đô Hà Nội, đến Văn phòng Trung ương Đảng, Văn phòng Quốc hội, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Đoàn nào cũng có bà Khang trực tiếp tham gia hoặc dẫn đường.

Bà Khang hỏi tôi:

- Anh ở Hà Nội, có biết nhà đồng chí Đỗ không?

Tôi cười:

- Làm sao mà biết được ạ?

 - Chúng tôi còn thuộc cả số biển xe ô tô của đồng chí ấy nữa cơ!

Rồi bà kể tiếp:

- Trong đoàn đại biểu dân làng Tiền Đống có ba anh công nhân lái máy kéo. Ba anh này tố cáo giám đốc xí nghiệp mình “liên doanh” với Chẩu ra Quảng Ninh mua hai nghìn tấn than nói là để nung gạch cho hợp tác xã, vụ này cả hai kiếm bẫm. Việc lộ, cả ba anh bị đuổi không cần hội đồng kỷ luật xét xử, trong đó có anh Phi, người cùng làng lại có họ xa, gọi tôi bằng bà trẻ. Anh ta tâm sự: “Chẩu cạy cục xin đi thoát ly để khỏi bị bọn hào lý cưỡi cổ đè đầu. Thế mà có thoát đâu. Chúng nó từ làng quê vươn tay thọc vào tận nhà máy bóp nghẹt mình”.

- Đồng chí Đỗ ở phố... Bà Khang lại tiếp tục kể: Hôm ấy, chiếc xe Vonga đen vừa xuất hiện ở đầu phố thì mấy người chúng tôi tràn ra lòng đường. Anh Phi trình lá đơn. Đồng chí Đỗ vẫy tay gọi vào nhà. Vừa nghe được ba câu, đồng chí ngắt lời, gọi lái xe lại:

- Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh đang về họp. Anh đưa mấy bác này lên Nhà khách chính phủ, nói đồng chí ấy nhận đơn giải quyết rồi báo cáo ngay cho tôi rõ kết quả.

Anh Phi lễ phép nói:

- Báo cáo thủ trưởng, xe thủ trưởng dùng đi họp, đi tiếp khách quốc tế, chúng tôi quần áo lấm láp thế này, ngồi lên e không tiện.

- Được, thế thì tôi sẽ gọi đồng chỉ ấy xuống đây.

Đồng chí Đỗ quay điện. Mười phút sau, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh bước vào, tái mặt khi thấy chúng tôi ngồi trong buồng khách nhà riêng đồng chí Đỗ. Đồng chí Đỗ hỏi dồn dập:

- Anh có biết những người này là ai không? Ai? Anh trả lời xem nào! Mình là đầy tớ dân, phục vụ dân hay là quan cách mạng?

Gần đây lại một lần nữa chúng tôi “vượt rào” gặp đồng chí Đỗ. Đồng chí đang đi bách bộ trên lối đi trong vườn hoa Phủ Chủ tịch. Tôi nói với mấy anh bộ đội gác cổng:

- Chồng mẹ hy sinh trên đồi A1 Điện Biên Phủ. Con trai mẹ đang chiến đấu ở Lào. Cho mẹ vào quỳ dưới đất, đội lá đơn này lên các đồng chí lãnh đạo Nhà nước…

Tôi sốt ruột hỏi:

- Kết quả thế nào, bà?

- Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh về hưu. Ông chủ tịch mới lên thay xem xét công việc lại từ đầu. Tôi lại được nghe những lời chung chung của ông bí thư Bình hôm trước: Vụ này phức tạp, khê đọng lâu, liên quan đến nhiều việc, nhiều người. Việc làm ngay mà họ cứ làm ngơ, nước chảy qua cầu thế đấy!

- Bây giờ bà định thế nào?

Nét mặt bà Khang cứng cỏi:

- Có người bảo tôi: Gái góa lo việc triều đình! Tôi không nản. Chồng tôi xương tan thịt nát, con tôi xa vợ xa quê, tôi dỡ nhà nhường đất không kể hơn thiệt đều vì đất nước này, chế độ này. Cho nên không thể để chúng nó phá hoại. Không, tôi sẽ đi kiện tiếp. Bác Hồ không còn nữa, nhưng còn Di chúc Bác để lại, còn Nghị quyết Đại hội VI với ba chữ vàng “Dân là gốc”.

Tôi nhìn bà Khang, cảm phục, nghẹn ngào. Bà bị mất mát rất nhiều, nhưng vẫn giữ được cái quý nhất là niềm tin. Ở thời điểm này, niềm tin đồng nghĩa với chiến thắng.

Một tiền đống, hai đống tiền

Bao giờ đồng tiến...

Không riêng một làng, một nhà máy, mà cả nước phải đồng tiến, đấu tranh, đổi mới, bắt tay vào những việc cần làm ngay nhiều như núi. Cho đến lúc của cải dồi dào và cả những thứ quý hơn nhiều, hàng đống tiền của không thể so sánh nổi, cũng dạt dào đầy ắp.

Lúc ấy, cái lúc vô cùng hạnh phúc, có người có quyền và quyền con người được tôn trọng hết mức, trên đất Tiền Đống này dựng bức tượng người đàn bà anh hùng. Tượng người đàn bà quỳ, hai tay ngang đầu nâng một lá đơn. Chân tượng đài có hàng chữ: Người đàn bà đi kiện.

7/12/1987

Trần Khắc

Nhà văn Lê Văn Ba (4/11/1934 – 17/1/2022) tên khai sinh Trần Khắc Cần, bút danh khác là Trần Khắc, Thạch Anh. Ông sinh ra tại làng Phú Thị, xã Mễ Sở, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên.
Năm 1952 - 1953, Lê Văn Ba là học sinh kháng chiến trường trung học Chu Văn An, hoạt động bí mật nội thành bị thực dân Pháp bắt, giam trong nhà tù Hỏa Lò một năm.
Năm 1954 - 1958, ông làm cán bộ ban tuyên huấn thành đoàn Thanh niên Cứu Quốc Hà Nội.
Năm 1958 – 1998, ông làm báo ở các báo Tiền Phong, Đại Đoàn Kết và đồng sáng lập viên, Phó Tổng biên tập báo Người Cao Tuổi.
Những tác phẩm đã xuất bản của nhà văn Lê Văn Ba: Người đàn bà quỳ (truyện ngắn, 1988), Chử Đồng Tử – Tiên Dung vùng đất con người (1989), Nhà thơ Chu Mạnh Trinh (tái bản 2016), Giáo sư Dương Quảng Hàm (2001), Kể chuyện Nhà tù Hỏa Lò (tái bản, 2004), Hà Nội một thời xa (truyện ký, tái bản, 2014), Phía sau nhà báo nghề báo (2007), Cây bàng lá đỏ tiểu thuyết (2009), Nhà văn Việt Nam trong nhà tù quân xâm lược (sưu tầm - biên soạn 2014), Văn nghệ Hà Nội những năm 1947 - 1954 (hồi ức - biên khảo, 2017), Vạch nối (truyện, 2019)…
Nhà văn Lê Văn Ba từng được trao các giải thưởng văn học như: Giải Tôn Vinh năm 2017 với tác phẩm Nhà văn Việt Nam trong nhà tù quân xâm lược do Hội Nhà văn Việt Nam – Bộ Lao Động và Thương binh, Xã hội trao tặng; Giải thưởng Văn học nghệ thuật Thủ đô năm 2018 của Hội LHVHNT Hà Nội với tác phẩm Văn nghệ Hà Nội những năm 1947 - 1954.

×