Trước sáp nhập, vùng đất Thanh Liêm (tỉnh Hà Nam) là quê hương anh hùng Đinh Công Tráng

Đinh Công Tráng sinh năm Nhâm Dần (1842), tại làng Tràng Xá, nay là xã Thanh Tân, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam.

Đinh Công Tráng là một cựu chánh tổng tại làng Tràng Xá. Từ khi quân Pháp đánh ra Bắc Kỳ lần thứ nhất (1873), Đinh Công Tráng, người thôn Nham Tràng, xã Thanh Tân (huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam) đã kêu gọi văn thân, sĩ phu đứng lên cứu nước.

Ông chiêu mộ nghĩa quân, dựng cờ khởi nghĩa ngay tại quê hương Thanh Liêm-Hà Nam. Được các văn thân trong huyện hưởng ứng, ông dùng tiền riêng mua sắm vũ khí, cho đắp lũy bùn rơm quanh các lũy tre làng đồng chiêm, biến thành chiến lũy kháng Pháp.

Nghĩa quân của Đinh Công Tráng đánh thắng nhiều trận ở Tâng, Bưởi, Sở Kiện (huyện Thanh Liêm), Châu Cầu (Phủ Lý) giải phóng phủ Bo (huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định).

Ông được vua Tự Đức phong là Hiệp quản. Năm 1874, ông trả lại chức cho triều đình nhà Nguyễn, đi tìm người nghĩa khí đánh giặc. Lên Sơn Tây gặp Hoàng Kế Viêm, được phong làm Lãnh binh phối hợp với tướng Lưu Vĩnh Phúc chỉ huy quân Cờ đen.

Khi quân Pháp tiến hành công cuộc xâm chiếm Bắc Kỳ lần thứ 2 (năm 1882), Đinh Công Tráng đã tham gia chiến đấu trong đội quân của Hoàng Tá Viêm và phối hợp với Lưu Vĩnh Phúc đánh Pháp, ông đã đánh bại Rivière (chỉ huy của Pháp) tại trận Cầu Giấy ngày 19-5-1883.

Chân dung anh hùng kháng chiến chống thực dân Pháp, thủ lĩnh khởi nghĩa Ba Đình-Đinh Công Tráng, quê làng Tràng Xá, nay là xã Thanh Tân, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. Ảnh: Wikipedia.org.

Tháng 7 năm 1885, sau khi kinh thành Huế thất thủ, tướng Tôn Thất Thuyết đưa vua Hàm Nghi nhà Nguyễn lên chiến khu Tân Sở (tỉnh Quảng Trị) ban dụ Cần Vương kêu gọi toàn dân kháng chiến.

Hưởng ứng phong trào, tháng 2 năm 1886, Đinh Công Tráng cùng với Trần Xuân Soạn và một số văn thân, thổ hào yêu nước như: Phạm Bành, Nguyễn Khế, Hà Văn Mao (người dân tộc Mường ở tỉnh Thanh Hóa), Cầm Bá Thước (người dân tộc Thái ở tỉnh Thanh Hóa), Hoàng Bật Đạt, Lê Toại lập chiến khu kháng chiến, căn cứ thuộc ba làng là: làng Mậu Thịnh, làng Thượng Thọ và Mỹ Khê (vì mỗi làng có một ngôi đình, từ đình làng này có thể nhìn thấy đình của hai làng kia nên gọi là căn cứ Ba Đình.

Căn cứ kháng chiến chống Pháp mang tên Ba Đình ngày ấy nay thuộc xã Ba Đình, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa).

Được Tôn Thất Thuyết mời vào Thanh Hóa - trung tâm phong trào Cần Vương, đầu năm Bính Tuất (1886), Đinh Công Tráng và Phạm Bành lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Ba Đình. Ông là thủ lĩnh tối cao về quân sự, trực tiếp chỉ huy việc xây dựng căn cứ, tổ chức nghĩa quân, bố phòng...

Vào mùa mưa, căn cứ kháng chiến Ba Đình như một hòn đảo giữa đồng nước mênh mông. Gọi là căn cứ Ba Đình vì mỗi làng có một ngôi đình. Bao bọc căn cứ là lũy tre ken dầy ở bên ngoài.

Căn cứ khởi nghĩa Ba Đình (huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa) thời kỳ thực dân Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ đã được xếp hạng di tích Lịch sử.

Vào bên trong, đầu tiên là lớp hào sâu, rộng, tiếp đến là thành đắp đất cao 3m, chân rộng từ 8m - 10m, mặt thành đi lại được. Trên mặt thành đặt các rọ tre đựng bùn trộn rơm.

Trong thành có mạng lưới giao thông hào, sử dụng để chiến đấu và chuyển lương thực, khí giới. Tại các điểm xung yếu có công sự vững chắc, bố trí theo hình chữ "chi" nhằm hạn chế thương vong.

Mỗi đình làng là một đồn quân, gọi là đồn Thượng (Thượng Thọ), đồn Trung (Mậu Thịnh), đồn Hạ (Mỹ Khê). Nhờ sự tích cực của nghĩa quân và đóng góp của nhân dân, chỉ trong một tháng căn cứ đã hoàn thành.

Lực lượng nghĩa quân Ba Đình, lúc cao điểm gần hai vạn người, có người Kinh, Mường, Thái, tổ chức thành 10 toán, mỗi toán có một Hiệp quản chỉ huy. Vũ khí của nghĩa quân gồm súng hỏa mai, giáo mác, cung nỏ.

Năm 1886, nghĩa quân liên tiếp tiến công các phủ, thành, huyện lỵ, chặn đánh các đoàn xe, các toán quân lẻ, gây cho quân Pháp nhiều thiệt hại. Ngày 12 tháng 3 năm 1886, lợi dụng phiên chợ đã tấn công Tòa Công sứ Thanh Hóa.

Và tiếp đó, nghĩa quân đã tấn công nhiều phủ thành, chặn đánh các đoàn xe vận tải của quân Pháp. Thấy rõ sự lợi hại của căn cứ Ba Đình, từ 18 tháng 12 năm 1886 đến 20 tháng 1 năm 1887, Đại tá Brissand được chỉ huy quân đội Pháp giao thống lĩnh 76 sĩ quan và 3.500 quân vây hãm và tiến đánh căn cứ Ba Đình.

Quân Pháp đã nã tới 16.000 quả đại bác trong vòng một ngày trời, biến căn cứ Ba Đình thành biển lửa.

Nghĩa quân Ba Đình đã chiến đấu trong suốt 32 ngày đêm chống lại đối phương đông gấp 12 lần, được trang bị vũ khí tối tân hiện đại. Trong các trận chiến đấu vô cùng ác liệt nghĩa quân đã tỏ ra mưu trí dũng cảm, nhưng vì hỏa lực mạnh của đối phương nên nghĩa quân Ba Đình bị thương vong nhiều.

Tháng 1 năm 1887, Pháp cử Đại tá Bờ-rit-xô (Brissaud) sang Việt Nam trực tiếp đảm nhiệm việc đánh phá căn cứ Ba Đình.

Ngày 6 tháng 1 năm 1887, Bờ-rit-xô huy động 2.500 quân lính chia làm ba mũi cùng với sự yểm trợ của pháo binh đánh vào căn cứ.

Đinh Công Tráng cùng với nghĩa quân chiến đấu rất quyết liệt, quân Pháp bị chặn lại trước hàng rào tre xung quanh căn cứ. Lúc này chính phủ Pháp yêu cầu phải sớm đánh căn cứ Ba Đình vì vậy Bờ-rít-xô quyết định công phá căn cứ nhằm cắt đứt nguồn tiếp tế của nghĩa quân.

Quân pháp lấy dầu phun lửa đốt cháy lũy tre, cùng lúc tập trung đại bác bắn dồn dập vào căn cứ.

Trước sức mạnh áp đảo của quân Pháp nghĩa quân bị hao tổn và cô lập. Đinh Công Tráng cùng các thủ lĩnh khác đã tổ chức cho nghĩa quân phá vòng vây của địch rồi rút lui về căn cứ Mã Cao vào đêm 20 tháng 1 năm 1887.

Ít lâu Đinh Công Tráng cùng nghĩa quân rút lui lên miền tây tỉnh Thanh Hóa sát nhập vào đội nghĩa quân của Cầm Bá Thước.

Sau đó Đinh Công Tráng vào Nghệ Tĩnh định liên hệ với nghĩa quân Phan Đình Phùng để tiếp tục xây dựng lại phong trào kháng chiến, nhưng ông vừa đến một cơ sở ở làng Tang Yên, huyện Đô Lương (tỉnh Nghệ An) thì bị địch vây bắt, ông hi sinh vào ngày 6 tháng 10 năm 1887.

Sáp nhập Nam Định, Hà Nam thành công, Ninh Bình tỉnh mới sau hợp nhất tự hào là quê hương vị anh hùng chống Pháp

Sáp nhập tỉnh Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình thành một tỉnh mới mang tên tỉnh Ninh Bình. Ninh Bình tỉnh mới sau hợp nhất tự hào là quê hương của Đinh Công Tráng, vị anh hùng chống Pháp, hạt nhân của cuộc khởi nghĩa Ba Đình.

Cuộc khởi nghĩa Ba Đình và Thủ lĩnh Đinh Công Tráng được lịch sử đánh giá rất cao. Chính người Pháp đã phải thừa nhận: 1886 - 1887, cuộc công hãm Ba Đình là quan trọng nhất, cuộc chiến đấu này thu hút nhiều quân lực nhất và làm cho các cấp chỉ huy lo ngại nhiều nhất.

Dẫu đàn áp được cuộc khởi nghĩa và phá hủy căn cứ Ba Đình song tướng giặc Pháp là Masson cũng không giấu khỏi sự thán phục trước tài bày binh, đánh trận của thủ lĩnh Đinh Công Tráng: “Ông là người có trật tự, trọng kỷ luật, cương trực, hay nghiêm trị những thủ hạ quấy nhiễu dân; có chí nhẫn nại, biết mình, biết người, không bao giờ hành binh cẩu thả, giỏi lập thế trận” (Dẫn theo sách Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam).

Về sau, thi sĩ Tản Đà cũng dành cho ông sự ái mộ qua những vần thơ, như: “Hơn người trí dũng thông minh/ Tài lưu thiên hạ, nổi danh Bắc Kỳ”.

Đền thờ Đinh Công Tráng tại quê nhà, xã xã Thanh Tân, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. Ảnh: UBND huyện Thanh Liêm.

Khởi nghĩa Ba Đình và phong trào Cần vương dù không đi đến thắng lợi cuối cùng song đó vẫn mãi là dấu son minh chứng cho tinh thần yêu nước bất khuất từ ngàn đời của dân tộc Việt Nam.

Trong đó, Đinh Công Tráng, một trong những vị thủ lĩnh xuất sắc của khởi nghĩa Ba Đình mãi là tấm gương về tinh thần yêu nước, lòng dũng cảm, ý chí kiên cường. Sự tận hiến của ông không chỉ lưu danh sử sách mà còn sống mãi trong lòng người dân.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chọn tên Ba Đình để đặt cho Quảng trường Ba Đình, nơi đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, sáng ngày 2/9/1945.

Tên Ba Đình còn được chọn để đặt tên cho hội trường của Quốc hội, 1 quận của thủ đô Hà Nội, 1 xã của huyện Nga Sơn, 1 phường của thành phố Thanh Hóa (Thanh Hóa).

Tên của thủ lĩnh cuộc khởi nghĩa Ba Đình Đinh Công Tráng đã trở thành tên phố (phường Phan Chu Trinh, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội) và ở thành phố Thanh Hóa.

Quê hương Hà Nam trân trọng lấy tên ông đặt cho một con đường ở thành phố Phủ Lý và một trường học của huyện Thanh Liêm.

Năm 1992, người dân thôn Nham Chàng, Thanh Tân, huyện Thanh Liêm (tỉnh Hà Nam) đã đóng góp, xây dựng ngôi đền thờ “Lãnh binh” Đinh Công Tráng ngay bên dòng sông Đáy để tưởng nhớ, ghi tạc, tri ân công lao vị anh hùng của quê hương.

Năm 2021, đền thờ “Lãnh binh” Đinh Công Tráng được UBND tỉnh Hà Nam công nhận là Di tích lịch sử Lưu niệm danh nhân cấp tỉnh.

×