Cái nghèo gắn chặt với bệnh tật

Năm 2022, chị Nguyễn Thị Hà (thôn Làng Đồng, xã Ngọc Lý, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang) được hỗ trợ xây dựng ngôi nhà mới trong chương trình “Mái ấm tình thương”. Chị là một trong hàng nghìn trường hợp rơi vào cảnh nghèo đơn thân, lại mang trên mình những căn bệnh mãn tính khiến mọi cánh cửa mưu sinh trở nên khép lại. Trước khi được hỗ trợ, mẹ con chị sống trong căn nhà rộng chưa đầy 25m², mái dột vách nghiêng.

Nhờ sự chung tay của các tổ chức đoàn thể, Hội Liên hiệp Phụ nữ, Mặt trận Tổ quốc, Đoàn Thanh niên, CLB thiện nguyện và người thân trong dòng họ, ngôi nhà mới khang trang 45m² được hoàn thiện với tổng kinh phí gần 200 triệu đồng. Dẫu vậy, khó khăn vẫn chưa lùi bước. Không thể lao động, bản thân lại mang bệnh nặng, chị Hà gần như không có cơ hội thoát khỏi danh sách hộ nghèo, dù giờ đây mái nhà đã vững chãi hơn.

Câu chuyện của chị Hà không phải là cá biệt. Ở nhiều vùng cao như Lai Châu, Sơn La, hay cả những quận ngoại thành Hà Nội, nhiều hộ gia đình cũng đang chật vật vì bệnh tật. Chị Lò Thị Dung (huyện Than Uyên, Lai Châu) một mình nuôi con nhỏ khi đang điều trị ung thư vú giai đoạn cuối. Ở Hà Nội, chị Vũ Thị Hạnh chăm mẹ già ung thư gan, nuôi chồng mất sức lao động và vẫn cố gắng lao động trong các xưởng gia công nhỏ lẻ.

Những khoản chi điều trị ngoài danh mục bảo hiểm y tế, tiền đi lại, thuốc men, ăn ở… cứ thế bào mòn nguồn thu ít ỏi, khiến họ ngày càng lún sâu vào cái vòng luẩn quẩn của nghèo và bệnh.

Theo Cục Thống kê, đến cuối năm 2023, hơn 42% hộ nghèo thuộc nhóm "nghèo vì lý do sức khỏe kéo dài", tức là nghèo không chỉ do thiếu thu nhập, mà do gánh nặng y tế vượt quá khả năng chi trả.

Thoát nghèo không chỉ là “ra khỏi danh sách”

Hiện nay, chính sách giảm nghèo chủ yếu được triển khai thông qua Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025, theo Quyết định số 90/QĐ-TTg ngày 18/01/2022. Chương trình hướng tới giảm nghèo đa chiều, không chỉ tính đến thu nhập mà còn chú trọng các khía cạnh tiếp cận dịch vụ cơ bản như y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch và thông tin.

Theo Quyết định số 24/2021/QĐ-TTg, chuẩn nghèo hiện hành vẫn đặt trọng tâm vào thu nhập – một tiêu chí khá cao với những trường hợp đang phải dốc toàn bộ tài sản, vay mượn để điều trị bệnh.

Có những hộ gia đình, thu nhập tuy đủ mức kỹ thuật, nhưng thực tế lại không đủ sống vì phải chi trả hàng chục triệu đồng viện phí mỗi tháng. Họ “thoát nghèo” trên giấy tờ – nhưng trong cuộc sống, vẫn quẩn quanh trong túng thiếu, không còn khả năng tiếp cận chính sách hỗ trợ, miễn giảm học phí, bảo hiểm y tế hay tín dụng ưu đãi.

Luật Bảo hiểm y tế hiện hành (sửa đổi năm 2014) quy định người nghèo được cấp thẻ bảo hiểm miễn phí, tuy nhiên mức chi trả còn hạn chế, đặc biệt là với các loại thuốc, xét nghiệm ngoài danh mục. Chi phí đi lại, ăn ở trong quá trình điều trị, thời gian người thân nghỉ làm để chăm sóc... đều chưa được phản ánh trong hệ thống xác định hộ nghèo.

Theo các chuyên gia chính sách công, hiện chúng ta đã có chương trình giảm nghèo với khung pháp lý đầy đủ, nhưng vẫn thiếu sự mềm dẻo trong nhận diện thực tế. Việc chưa phân biệt nhóm hộ nghèo do bệnh tật khiến những người yếu thế nhất dễ bị bỏ sót, không được hỗ trợ từ chính sách.

Các chương trình hỗ trợ khác như cho vay vốn (Nghị định 78/2002/NĐ-CP), đào tạo nghề, hỗ trợ sản xuất… vốn hướng tới phát triển sinh kế, lại không thể áp dụng với những người không còn khả năng lao động. Đây chính là điểm nghẽn của hệ thống, dùng một giải pháp phổ thông cho một bài toán đặc thù.

Cần nhận diện đúng, hỗ trợ trúng đối tượng

Để chính sách giảm nghèo thực sự hiệu quả và nhân văn, điều cốt lõi là phải xác định rõ: hộ nghèo vì bệnh tật là một nhóm dễ tổn thương, cần được nhìn nhận như một trường hợp đặc biệt, không thể xếp chung với hộ nghèo do thiếu vốn, thiếu việc làm hay hạn chế kỹ năng. Với họ, chính sách không chỉ dừng ở việc “trao công cụ” phát triển sinh kế, mà quan trọng hơn là giúp họ “giữ được chỗ đứng” trong lưới an sinh, khi sức khỏe đã không còn đủ để mưu sinh.

Bộ tiêu chí nghèo đa chiều cần được điều chỉnh sau năm 2025, không chỉ dựa vào thu nhập mà còn phải phản ánh được các chi phí y tế bất thường, khả năng tự chăm sóc của người bệnh, và mức độ lệ thuộc vào người thân. Những chỉ báo như vậy sẽ giúp nhận diện các trường hợp “nghèo lâm thời” do biến cố bệnh tật – những người tuy chưa đủ điều kiện nghèo theo tiêu chí hiện hành, nhưng đang sống trong tổn thương thực sự.

Song song với việc nhận diện, chính sách cần phát triển các gói hỗ trợ chuyên biệt dành cho nhóm hộ nghèo vì lý do y tế. Ví dụ, hỗ trợ chi trả thuốc điều trị ngoài danh mục bảo hiểm y tế đối với các bệnh mãn tính, hiểm nghèo; trợ cấp chi phí đi lại, lưu trú cho người điều trị dài ngày tại tuyến trung ương.

Đặc biệt, cần có cơ chế linh hoạt để giữ lại một số chính sách an sinh như miễn giảm học phí, cấp thẻ bảo hiểm y tế, tiếp cận tín dụng ưu đãi trong 2 đến 3 năm sau khi hộ “thoát nghèo kỹ thuật”. Việc này giúp tránh tình trạng người dân vừa mới ra khỏi danh sách hộ nghèo thì ngay lập tức mất quyền lợi, dẫn đến nguy cơ tái nghèo chỉ sau một biến cố nhỏ.

Ở góc độ tổ chức thực thi, vai trò của chính quyền cơ sở và các đoàn thể nhân dân cần được phát huy mạnh mẽ hơn. Những tổ chức như Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, Hội Chữ thập đỏ... có điều kiện tiếp xúc thường xuyên, hiểu hoàn cảnh thực tế của người dân, từ đó có thể đề xuất xác đáng hơn cả những con số từ biểu mẫu hành chính. Sự tham gia tích cực của họ sẽ giúp chính sách đi đúng hướng và “chạm trúng” đối tượng.

Để nâng cao hiệu quả phối hợp, cần thiết lập cơ chế chia sẻ dữ liệu giữa ngành y tế và ngành lao động thương binh và xã hội. Thông tin về bệnh nhân mắc bệnh mãn tính, người có chi phí điều trị cao, thời gian điều trị kéo dài… nếu được đồng bộ và sử dụng trong đánh giá hộ nghèo, sẽ giúp tránh tình trạng bỏ sót các trường hợp cần hỗ trợ.

Một điểm then chốt khác là phải thay đổi cách tiếp cận truyền thông về giảm nghèo. Giảm nghèo không nên chỉ được nhìn nhận như “cuộc đua thành tích” hay “chạy chỉ tiêu” về số hộ thoát nghèo. Giảm nghèo đúng nghĩa là quá trình bảo đảm cho người dân có một cuộc sống tối thiểu an toàn, đủ thuốc men, đủ chăm sóc, đủ cơ hội, để họ không bị đẩy ngược trở lại lằn ranh đói nghèo khi gặp biến cố.

Người mắc bệnh hiểm nghèo không chỉ đối mặt với nỗi đau thể xác, mà còn phải vật lộn với sự thiệt thòi trong tiếp cận chính sách nếu không được nhận diện đúng. Một chính sách giảm nghèo nhân văn không chỉ chia đều sự hỗ trợ, mà cần “đo ni đóng giày” cho từng nhóm dễ tổn thương. Hộ nghèo vì bệnh tật cần được nhìn thấy, được lắng nghe và được giúp đỡ bằng tất cả sự thấu cảm.

×