Khoảng cách số đang tái tạo bất bình đẳng

Chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ trên mọi phương diện đời sống. Từ dịch vụ công trực tuyến, giáo dục số đến thanh toán điện tử, công nghệ đã trở thành nền tảng cho sự vận hành của xã hội hiện đại. Trong bối cảnh ấy, Việt Nam đã xác định rõ mục tiêu kinh tế số chiếm hơn 30% GDP vào năm 2030 như trong Nghị quyết số 52-NQ/TW của Bộ Chính trị đã nêu.

Tuy nhiên, song hành cùng tốc độ chuyển đổi ấy có một nguy cơ về "khoảng cách số", là sự lệch pha trong cơ hội tiếp cận, tham gia và hưởng lợi từ các dịch vụ số giữa các nhóm dân cư, đặc biệt là nhóm nghèo, cận nghèo và người dân ở vùng sâu, vùng xa.

Theo số liệu của Bộ Thông tin và Truyền thông (trước đây), khoảng 19% hộ nghèo có kết nối internet cố định tại nhà, trong khi con số này ở nhóm hộ khá và giàu là hơn 75%. Báo cáo của UNDP năm 2022 cũng cho thấy, gần 60% người nghèo được hỏi không biết cách tra cứu thông tin trên mạng hay sử dụng điện thoại thông minh.

Không có thiết bị, không có kết nối, không có kỹ năng – có nghĩa là người nghèo khó đăng ký dịch vụ công trực tuyến, giảm tiếp cận thông tin việc làm qua nền tảng số, không thể học tập hoặc khám chữa bệnh từ xa.

Đáng lo ngại hơn, khi các chính sách an sinh cũng được số hóa, từ đăng ký hỗ trợ đến chi trả thì người nghèo lại là nhóm gặp rào cản lớn nhất trong việc tiếp cận các quyền lợi chính đáng. Chiến lược đúng, hệ thống vận hành đúng, nhưng nếu người nghèo ở cuối chuỗi không tiếp cận được thông tin và kỹ năng thì có thể gây ra gián đoạn, đứt gãy.

Giáo dục số với người nghèo

Giáo dục là chìa khóa để phá vỡ vòng luẩn quẩn của nghèo đói. Tuy nhiên, trong bối cảnh chuyển đổi số, xuất hiện thêm những yếu tố có thể khiến giáo dục vô tình tạo khoảng cách giữa nhóm người nghèo yếu thế.

Giai đoạn dịch bệnh Covid-19 là minh chứng rõ nhất cho điều đó. Khi cả nước chuyển sang học trực tuyến, có những học sinh nghèo rơi vào trạng thái “mất kết nối” không chỉ với mạng internet, mà còn là mất kết nối với tri thức, với bạn bè, với cả hệ thống giáo dục. Nhiều học sinh ở miền núi phải mượn điện thoại cũ, tìm sóng giữa rừng, hoặc đi bộ hàng cây số để đến nơi có internet.

Đến nay, nhiều chương trình xã hội hóa hỗ trợ thiết bị học tập cho học sinh vùng cao đã được thực hiện. Nhưng vẫn còn đó lo lắng về sự thiếu bền vững, vẫn còn trường học ở vùng sâu thiếu phòng máy, thiếu thiết bị, thiếu giáo viên tin học và đặc biệt thiếu nền tảng hạ tầng để triển khai các mô hình lớp học số.

Trong khi đó, chương trình giáo dục mới yêu cầu học sinh cần có kỹ năng tự học, tra cứu tài liệu qua mạng, ứng dụng phần mềm vào học tập. Nếu học sinh nghèo không có thiết bị, không được đào tạo kỹ năng số từ sớm, khoảng cách tri thức giữa các vùng miền có thể không được thu hẹp.

Có thể nói, giáo dục số đang trở thành “cánh cửa mới” với học sinh nghèo. Chúng ta cần một chính sách tổng thể, dài hạn và đủ mạnh để học sinh, người dân vùng sâu vùng xa kết nối được với tri thức, vươn lên thoát nghèo bền vững.

Chuyển đổi số phải là chuyển đổi vì mọi người

Việc đưa người nghèo, người yếu thế vào chiến lược số không chỉ là trách nhiệm xã hội, đây là điều kiện bắt buộc để bảo đảm thành công lâu dài và bền vững quá trình chuyển đổi số quốc gia. Chuyển đổi số không thể chỉ được đo bằng số hóa dữ liệu hay số lượng dịch vụ công trực tuyến, mà phải được đánh giá bằng khả năng tiếp cận thực tế của người dân, đặc biệt là người nghèo.

Cùng với đó, cần thiết kế các chương trình hỗ trợ thiết bị số cho hộ nghèo như một phần trong chính sách an sinh xã hội hiện đại. Thiết bị thông minh không còn là thứ xa xỉ, mà là công cụ lao động và học tập thiết yếu. Tài trợ, cho mượn hoặc bán trả góp điện thoại thông minh, máy tính bảng cho người nghèo không phải là “phúc lợi”, mà là một đầu tư xã hội có lợi lâu dài.

Về hạ tầng, cần ưu tiên phủ sóng internet đến các vùng sâu, vùng xa, thiết lập các điểm truy cập công cộng miễn phí, các “trạm cộng đồng số” có người hướng dẫn, thiết bị chia sẻ và tài liệu hướng dẫn thân thiện. Những nơi này sẽ là điểm tựa để người dân làm quen với công nghệ, truy cập dịch vụ công, tham gia vào đời sống số.

Mặt khác, kỹ năng số cơ bản cần được đưa vào các chương trình phổ cập ở địa phương: từ lớp học cộng đồng cho người cao tuổi, đến tập huấn cho lao động nông thôn, hay các khóa học sử dụng app ngân hàng, tra cứu chính sách.

Việc đồng bộ hóa thông tin về hộ nghèo, tích hợp vào hệ thống dữ liệu an sinh và kết nối với nền tảng số của các bộ, ngành sẽ giúp phân bổ nguồn lực chính xác, nhanh chóng và công bằng hơn.

×